1. mavzu. Umumta’lim va kasb-hunar maktablarining chizmachilik fani dasturi, darsligi, standartlari va qo’shimcha adabiyotlar bilan tanishish

25- MAVZU.
CHizmalarga o’lcham qo’yishga o’rgatish metodikasi O’lcham qo’yishda detalni tayyorlashning tehnalogik jarayonini hisobga olish.
O‘quvchilari graflk tayyorlashda chizmalarga o’lcham qo‘yish turlari va usullariga o‘rgatish eng murakkab metodik masalalardan biri hisoblanadi. 0‘lcham qo‘yishga o ‘rgatishda o‘quvchilam ing xotirasini m ashq qildirish va ularning m antiqiy fikrlashlarïni rivojlantirishga asosiy e'tibom i qaratish zarur boMadi. Bu o’lcham qo'yishga tegishli ko‘p qoida va usullam i eslab qolish, qaerga va qanday oich am lar qo‘yishini aniqlashni o ‘rganish zaruriyatlari bilan bog‘liq. Darslikda bu material bosqichma-bosqich yoritilgan. O’quvchilami o’lcham qo‘yishning avval umumiy va oddiy, keyinchalik esa birmuncha m urakkab va maxsus qoidalari bilan tanishib borishi ulami chizmalar bajarishda bilimlardan ongli ravishda foydalanishlariga olib keladi. O’lcham qo‘yish tushunchasi qanday o’lchamlarni qo'yish kerakligini aniqlash zaruriyati bilan bog’liq. Masalani hal qilish uchun detal tayyorlash texnologiyasini o‘rganish, boshqa detallarga nisbatan uning vaziyati va shu detalga tegib turgan hamda ulangan detallami ham e'tiborga olish kerak. Geometrik nuqtai nazardan o'lcham qanday qo'yilganligi umuman ahamiyatsiz bo‘lib, detal chizmada lasvirlansa yetarli. Ammo, ish chizmalariga oMcham qo‘yish detalni tayyoriash aniqligiga katta ta’sir ko'rsatadi. Detal olcham larining to‘g‘ri bajarilishi uni tayyoriash texnologiyasiga, shu detal kiradigan yig‘ish birligini yig ‘ishga va níhoyat detaining ekspulatatsion xossalariga ta’siri katta. Mavzuning murakkabligini hisobga olib, uni o'qituvchi oldindan tayyorlangan plakatlar yordamida frontal shaklda butun sinfga o'rgatishi kerak. 0‘qituvchi oldindan ko‘rsatilganga o'xshash misollami doskada, yaxshisi plakat shaklida tayyoriashi kerak va chizmada olcham lam i detal tayyorlashning texnoiogik jarayoniga qanchalik to‘g‘riligi haqida o‘quvchilarfikrini bilishi kerak. Masalan, shunga o'xshash yana bitta misolni tahlil qilib chiqqandan keyin o'qituvchi oMcham qo’yish ishlov berish operatsiyalarining ketmaketligi va oMchamlami nazorat qilish qulayligi bilan bog‘liq ekan deb xulosa qilishi mumkin. Ushbu mavzuni quyidagi ketma-ketlikda bayon qilishni tavsiya etamiz:
1. Dastlab o ‘lcham qo‘yish tartibi va ularning klassitikatsiyasi (gabarit. belgilovchi, va h. o’lchamlar) ni ko‘rib chiqish foydali. Bunday kiassifikatsiya o'quvchilam o’lchamlami o ‘qish va eskizlarga olcham qo‘yishda texnik atamalami to‘g‘ri ishlatishga o‘rgatadi. Bayon qilinayotgan materiailami ko‘rgazmaliligini ta’minlash uchun texnik detallar (flanes, pog‘onali val kabilar)ning yirik modellari (yoki o‘zi)dan foydalanish kerak.
2. Keyin o‘quvchilar «baza», «baza sirti» tushunchalari bilan tanishtiriladi. Bunda konstruktorlik va texnologik baza kabi texnik tushunchalam i o ‘rgatishga o ‘tib ketmaslik kerak.
3. Chizm ada oMcham qo‘yishda detallami tayyorlash texnologiyasi va nazoratini hisobga olish - bu keyingi bosqich. Bunda aniq misollar keltirish yoMi bilan yaxshi natijaga erishish mumkin.
4. Undan keyin oMcham zanjiri haqidagi tushunchaga o‘tish mumkin. 0 ‘qituvchi avva! oMcham zanjiri atamasining m a’nosini tushuntirib keyin, masalan, pog‘onali valik chizmasi bo‘yicha tashkil qiiuvchilami ko‘rsatishi, ayrim o ‘rinlarga oMcham qo'yilmaganligining sabablarini aytishi.
CHIZMADA O LCH AM LARNI GURUHLASH.
O’lchamlarni iloji boricha tasvirning o ‘ng tom oni va pastiga qo‘yishga harakat qilish kerak. Bu holda chizm achilik asboblari bilan ishlashda tasvir berkitilm aydi ham da o‘lcham larini okqish osonlashadi. 0‘lcham larni guruhlashda birinchi navbatda berilgan detal shakli ko‘proq aks etgan tasvirdan qo‘yishdan boshlash kerak. Shuningdek, detalni tashqi shaklini ko‘rsatuvchi o‘lcham larni esa ikkinchi tomonida jo ylashtirish kerakligini ham etiborga olish kerak Bu zarur o’lchamlarni tezda topib uni tekshirishda qo‘l keladi. Detal chizm asida o‘lcham larni to’g‘ri guruhlash ko'pincha uni o ‘qishni osonlashtiriladi va yaroqsiz detal tayyorlashning oldini oladi kerak. Bir sirtdan ikkinchisiga ravon o'tish konturgacha biroz yetmay qoladigan ingichka tutash chiziq biian tasvirlanadi yoki bu chiziq butunlay ko'rsatilmaydi. Chizm ada bir nechta bir xil teshiklar simmetrik joylashgan hollarda chizm a bajarishni tezlashtirish ucKurv ularning bivtasi tasvirlanib, boshqalarining faqat markazlari ko‘ rsatiladi.