1. mavzu. Umumta’lim va kasb-hunar maktablarining chizmachilik fani dasturi, darsligi, standartlari va qo’shimcha adabiyotlar bilan tanishish

Modellashtirish - bilish ob`ektlari (fizik hodisa va jarayonlar) ni ularning modellari yordamida tadqiq, qilish mavjud predmet va hodisalarning modellarini yasash va o`rganishdir.
Modellash uslubidan hozirgi zamon fanida keng foydalanilmoqda. U ilmiy tadqiqot jarayonini yengillashtiradi, ba`zi hollarda esa murakkab ob`ektlarni o`rganishning yagona vositasiga aylanadi. Mavhum ob`ekt, olisda joylashgan ob`ektlar, juda kichik hajmdagi ob`ektlarni o`rganishda modellashtirishning ahamiyati katta. Modellashtirish uslubidan fizika, astronomiya, biologiya, iqtisod fanlarida ob`ektning faqat ma`lum xususiyat va munosabatlarini aniqlashda ham foydalaniladi.
Modellarni tanlash vositalariga qarab uni uch guruhga ajratish mumkin. Bular abstrakt, fizik va biologik guruhlar.
Abstrakt modellar qatoriga. matematik, matematik-mantiqiy va shu kabi modellar kiradi. Fizik modellar qatoriga kichiklashtirilgan maketlar, turli asbob va qurilmalar, trenajyorlar va shu kabilar kiritiladi.
Modellarning mazmuni bilan qisqacha tanishib chiqamiz.

29- MAVZU.
Qurilish chizmalarini o’qishga o’rgatish metodikasi.
Kasb-hunar kollejlarining mos mutaxassisliklarida qurilish chizmachiligi chuqur o’ganilib, talabalar qurilish chizmalarining hamma turlarini o ‘qish va bajarish bo'yicha yetarlicha chuqur bilim va malakalami egailagan boiishiari kerak. Shuning uchun ham b o ig ‘usi chizmachilik o’qituvchisining kasbiy faoliyatida bu bilimlami chuqur bilishlik talab qiiinadi. Respublikamizdagi umum ta'lim maklablarida qurilish chizmachiligini (chizm achilik kursida) o'qitishdan maqsad o‘quvchilaming dunyoqarashini kengaytirish, arxitektor, loyihalovchi kasblari bilan tanishtirish, qurilish chizmalari, ulaming xususiyatlari bilan tanishtirish hamda o ‘quvcbilam i ulami o ‘qishga o'rgatish deb belgilab qo‘yilgan. M aktab chizm achilik kursidagi shu boMimda «qurilish chizmalarining asosiy xususiyatlari», «qurilish chizmalaridagi shartli tasvirlar», «qurilish chizmalarini o ‘qish tartibi» mavzulari berilgan. Agar o‘quv dasturiga asosan maktablarda qurilish chizmalarini o'rganishga nihoyatda kam vaqt ajratilganini hisobga olsak, o'quvchilar bu mavzulami ko’zlangan darajada o'zlashtirishlari ham qiyin. Chunki, qurilish chizmalari o ‘z xususiyatiga ko‘ra texnik va mashinasozlik chizmalaridan katta farq qiladi. Buning sababi, tasvirlanayotgan obyektiaming katta oMchamlarda bo'lishi; konstruksiya tarkibiga kiruvchi materiallar turlarining ko‘pligi; sanitariya texnika jihozlarini joylashtirish qoidalari va ulam ing chizmada belgilanishi; plan, qirqim, fasadni bajarishning o ‘ziga xos tomonlari; bosh plan chizmalari va undagi shartli belgilar va hokazo. Bu ro‘yxatni yana davom ettirish mumkin. Ana shu jihatlam i hisobga olib ayrim metodist pedagoglar tomonidan umumta’lim maktablarida qurilish chizmachiligini o‘qitishga zaruriyat yo‘q deb isbotlashga harakat qilishlar ham boidi. Haqiqatan ham qurilish chizmachiligini hozirgi ko'rinishida maktablarda o‘qitish zarurmi? Agar dasturdagi va darslikdagi o‘quv materiallami o kquvchilaming kundalik turmush va kelgusi ish faoliyatidan zarur bolishi nuqtai nazaridan qaraganda bunga unchalik zaruriyat yo‘q deyish ham mumkin. Chunki, kelgusida arxitektura va qurilish yo‘naiishdagi kasblarni tanlovchi o‘quvchilar shu soha bo'yicha bilimlarni keyingi o’quv yurtlarida egallaydilar. Lekin qurilish chizmachiligi darslarini umumta’lim maktablarida mazmun va hajm jihatdan butunlay boshqa shaklda tashkii qilish ham mumkin. Q uyida shu haqda metodik tavsiyalar beramiz. Agar o‘quv dasturiga asosan maktablarda qurilish chizmalarini o'rganishga nihoyatda kam vaqt ajratilganini hisobga olsak, o'quvchilar bu mavzulami ko’zlangan darajada o'zlashtirishlari ham qiyin. Chunki, qurilish chizmalari o ‘z xususiyatiga ko‘ra texnik va mashinasozlik chizmalaridan katta farq qiladi. Buning sababi, tasvirlanayotgan obyektiaming katta oMchamlarda bo'lishi; konstruksiya tarkibiga kiruvchi materiallar turlarining ko‘pligi; sanitariya texnika jihozlarini joylashtirish qoidalari va ulam ing chizmada belgilanishi; plan, qirqim, fasadni bajarishning o ‘ziga xos tomonlari; bosh plan chizmalari va undagi shartli belgilar va hokazo. Bu ro‘yxatni yana davom ettirish mumkin. Ana shu jihatlam i hisobga olib ayrim metodist pedagoglar tomonidan umumta’lim maktablarida qurilish chizmachiligini o‘qitishga zaruriyat yo‘q deb isbotlashga harakat qilishlar ham boidi. Haqiqatan ham qurilish chizmachiligini hozirgi ko'rinishida maktablarda o‘qitish zarurnii? Agar dasturdagi va darslikdagi o‘quv materiallami o’quvchilaming kundalik turmush va kelgusi ish faoliyatidan zarur boMishi nuqtai nazaridan qaraganda bunga unchalik zaruriyat yo‘q deyish ham mumkin. Chunki, kelgusida arxitektura va qurilish yo‘naiishdagi kasblarni tanlovchi o ‘quvchilar shu soha bo'yicha bilimlarni keyingi o’quv yurtlarida egallaydilar. Lekin qurilish chizmachiligi darslarini umumta’lim maktablarida mazmun va hajm jihatdan butunlay boshqa shaklda tashkii qilish ham mumkin. Quyida shu haqda metodik tavsiyalar beramiz. Bu yerda arxitektura - qurilish grafikasining o ‘ziga xos xususiyatlari misol keltiriladi. Shu bosqichda bino elem entlari (devor; oyna, eshik. o ‘rinlari; zina katakiari va b.)ni o ‘rganishda misoiJami illvustrasiyalar bilan to'ldirish va plan, qirqim, fasad tushunchalarini o'rganishga kirishiladi. Umumta’lim maktabiari uchun m avjud darslikíarda qurilish chizmachiligining mazkur mavzulari ju d a qisqa va ayrim xatoliklar (xususan, shartli belgilashlarda eski standartiardan foydalanilgan; keltirilgan qurilish chizmalari nam unalarida o'quvchilam ing yosh va qiziqish xususiyatlari e’tiborga olinm agan va h.) bilan berilganligini ta’kidlab o'tishimiz zarur. Shuning uchun o'qituvchi mavzuni tushuntirishda o'quvchilar uchun tanish, sodda va qiziqarli misollami tanlashi tavsiya qilinadi. Shu orqali o‘quvchilarda arxitektura-qurilish chizmalariga qiziqish uy g ‘onib, bu chizmalar haqida yuzaki bilimlar shakllanmaydi. Quyidagi xususiyatlarga e’tibor qilish kerak: arxitektura va qurilishda «plan» so‘zining m azm uni: a) oyna va eshik o ‘rinlari sathidan o'tkazilgan tekislik yordamida binoning gorizonta! qirqimi; b) bino qismiari yoki joy (xudud)ning yuqoridan k o ‘rinishi (tom plani, polning plani, bosh plan va hokazolar). Bino qirqimlari faqat vertikal - ko‘ndalang yoki profil yo'nalishda bo‘ladi. Qirqimlar arxitekturaviy (konturlari ko’rsatilgan) yoki konstruktiv (bino konstruktiv elem entlari batafsil ko‘rsatilgan chizma) boMadi. «Fasad» jum lasi asosiy ko'rinishni anglatadi. Fasad —bosh (ko‘chaga qaragan), hovlidan ko*rinishi yoki yon tomondan ko‘rinishi boMishi mumkin. M ashinasozlik chizmachiligidan farqli ravishda qurilish chizmachiligida arxitektura quriiishi chizmalarining nomlari qog‘oz varag‘idagi har bir tasvim ing ustiga yoziladi (masalan, 1-qavat plani; B-B (1-1, 2-2...) qirqim; 1-7 fasad; 1... 7 - bino koordinasion o'qlari). Plan va qirqimlarda kesuvchi tekislikda yotgan konstruksiyalaming elementlari S (0 - 1,4 mm) qalinlikdagi chiziq bilan, kesuvchi tekislik orqasidagilari esa S/3... S/2 qalinlikdagi chiziq bilan chiziladi. Devor va pardevorlam ing plandagi qirqimlari shtrixlanmaydi (bu yerda ularni tush yoki akvarelda bo‘yalsa yanada yaxshi). Bino fasadi akvarel bo‘yog‘ida bo‘yaladi va uning yaqqolligini orttirish maqsadida ko‘pincha soyalari ham ko'rsatiladi. Fasad 0.2...0.4 mm qalinlikdagi chiziqlarda bajariladi. Plan, qirqim va fasadlar odatda 1:100 yoki 1:200 masshtablarda bajariladi. Qurilish va arxitektura chizmalarida odatda qarash yo‘nalishi olddan (planda yuqoridan pastga) va o'ngdan chapga (mashinasozlik chizm alarida qarash yo‘na!ishi chapdan o‘ngga bolgandagi qirqimlar ko‘p qo'llaniladi) qabul qilinadi. 0‘quvchilar arxitektura - qurilish grafikasi va umumqurilish chizmalari turlari bilan tanishganlaridan so‘ng ularga quyidagicha mazmundagi topshiriqlarni (o‘z istaklari bo‘yicha tanlashlati mumkin) taklif qilish mumkin: Agar, o'quvchilar interyerni tashkii qilish masalalariga qiziqib qolishsa, qo‘shimcha ravishda (to‘garak mashg'ulotlarida) ular bilan interyerni rangda bajarish variantlarini ko‘rib chiqish mumkin. 0‘quvchilarni qurilish chizmachiligi qiziqtirib qolsa, shaharga sayohat uyushtirib turli binolaming qurilish uslubi, ulami bunyod qilinishi tarixi kabilami hikoya qilib berish mumkin. To‘garak mashg'ulotlari va boshqa maxsus kurslarni tashkii qüishda arxitektura qurilish grafikasidan ajoyib manba sifatida foydalanish mumkin.