1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

9.8-rasm. Tashqi yuzalarni ishlashdagi eng kichik va 
eng katta qiytimli zagotovkalar. 
y
max
va 
y
min
- ezilishdan qaytish kattaligi; 
С
H
- o‘rnatish o‘lchami. 
Oldindan sozlangan stanokda ishlanganda tashqi yuzaning o‘lchanayotgan 
o‘lchamlari olinadi: 
b
max
Q
max
holatda; 
b
min
Q
min
holatda va 
Z
min
. 
Bu sharoitda 
(9.7) 
(9.8) 
o‘rniga 
va 
o‘rniga 
ni qo‘yib, quyidagilarni 
olamiz: 
yoki 
(9.9) 
Nominal qiytim uchun 
(9.10) 
o‘rniga 
ni 
o‘rniga 
qo‘ysak, quyidagi olinadi: 
yoki 
(9.11) 

---

192 
Xuddi shu singari quyidagilarni olamiz. Ichki yuzalar uchun assimmetrik 
qiytim holda: 
Z
bmin
=b
max
-Q
max
(9.12) 
Z
b max
=b
min
-Q
min
(9.13) 
Z
b max
=Z
b min
+
(9.14) 
Z
b nom
=b
nom
-Q
nom
(9.15) 
Z
b nom
 =Z
b min
+B
a
-B
b
(9.16) 
Tashqi yuzalar uchun simmetrik qiytim holda: 
2Z
b min
=D
a min
-D
b min
(9.17) 
2Z
b max
= D
a max
-D
b max
(9.18) 
2Z
b max
=2Z
b min
+
(9.19) 
2Z
b nom
=D
a nom
- D
b nom
(9.20) 
2Z
b nom 
=2Z
b min
+H
Da
-H
Db
(14.21) 
Ichki yuzalar uchun simmetrik qiytim holda (9.8-rasm) 
2Z
b min
=D
b max
-D
a max
(9.22) 
2Z
b max
=D
b min
-D
a min
(9.23) 
2Z
b max
=D
b max
 -
- D
a max
+
 
yoki 
2Z
b max
=2Z
b min
+
(9.24) 
Nominal qiytimlar uchun
2Z
b nom
=D
b nom
-D
a nom
(9.25) 
ya’ni, 
2Z
b nom
=D
b max
-B
Db
- D
a max
-B
Da
yoki 
2Z
b nom 
=2Z
b min 
+B
Da
-B
Db
 
(9.26) 
Bu yerda 
B
Da
va 
B
Db
- diametr o‘lchamlari bo‘yicha yuqori chetga chiqish: 
B
Db
- bajarilayotgan va 
B
Da
- oldingi o‘tishlar jarayonidagi o‘lchamlar.
Ishlash davridagi taminlanayotgan – ushlanayotgan o‘lcham quyidagicha 
bo‘ladi: 

---

193 
Q
b min
-d
a min
va 
Z
b max
holatida 
d
b max
-d
a max
va 
Z
b min
holatida 
Yuqoridagi o‘lchamlar qiytimlar va quyimlar orasidagi o‘zaro bog‘liqlik 
texnologik tizimning zagotovkalarini oldindan sozlangan stanoklarda ishlashdagi 
elastik ezilishdan qaytishi shartlari bilan ifodalanadi.
Qiytimga qo‘yilgan quyim 
eng katta va eng kichik qiytimlar orasidagi 
farq bilan aniqlanadi: ifodalar (9.9) va (9.19) dan foydalanib olamiz.
(9.27) 
(9.28) 
Har bir
 
zagotovkaning o‘zini aniqligi va
 
yuza sifati bor (olish usuliga qarab). 
Xuddi shu singari har bir texnologik o‘tishni aniqligi
 
va ishlangan yuza sifati 
bo‘ladi. 
Ishlashga qo‘yilgan qiytimni olib tashlashda zagotovkadagi (oldingi o‘tishda 
hosil bo‘lgan) xatoliklarni olib tashlash kerak. 
Zagotovka yuzasi sifati xohlagan ishlash davrida g‘adir-budirlik, yuza 
qatlami holati va chuqurligi bilan ta’riflanadi Oldingi texnologik o‘tishda hosil 
bo‘lgan g‘adir-budirlik va yuza qatlami nuqsonlari yanada kattalashib ketmasligi 
uchun ishlanayotgan o‘tishda olib tashlanishi lozim. 
Lekin, qiytimlarni hisoblashda yuza qatlamini hamma
 
chuqurligi bo‘yicha
 
emas, balki faqat nuqson
 
chuqurligini olib
 
tashlashni ko‘zda tutish kerak.
 
Chunki,
 
nuqson qatlamidan keyin puxtalangan. ishqalanib yeyilishga chidamli (asosiy 
metalga nisbatan) qatlam yotadi (9.9, 9.10-rasm). 

---

194 
9.9-rasm. Tashqi yuzani ishlashdagi yuza 
qatlam. A-olib tashlanayotgan yuza qatlamini 
nuqsonli qismi. B-yuza qatlamni olib 
tashlanmaydigan qismi. C-metalni normal 
strukturasi. Ha-g‘adir-budirlik. Ta-yuza 
qatlamini oldingi ishlashdan qolgan nuqsonlari. 
9.10-rasm. Ichki yuzani ishlashdagi 
yuza qatlami. A-olib tashlanayotgan yuza 
qatlamini nuqsonli qismi. B-yuza qatlamni 
olib tashlanmaydigan qismi (puxtalangan, 
o‘tish zona). C-metalni normal strukturasi. 
Ha-g‘adir-budirlik. Ta-yuza qatlamini oldingi 
ishlashdan qolgan nuqsonlari. 
Zagotovkalarni
 
olish va
 
keyingi ishlash aniqligi faqat o‘lchamlarni berilgan 
o‘lchamlardan
 
chetga chiqish bilan
 
emas
 
shakllarning geometrik xatoliklari va
 
fazoviy chetga chiqishlari bilan ham ifodalanadi. 
Yuza shakllarining geometrik xatoliklari
 
bu tuxumsimonlik (“ovalnost”), 
konuslik, bochkasimonlik, egarsimonlik-qavariqlik, botiqlik va h.k.
 
faqat 
o‘lchamga qo‘yilgan quyim maydoni chegaralari orasida ruxsat etiladi va uning 

---

195 
ma’lum
 
qismi hisoblanadi. Shuning uchun qiytim kattaligini aniqlashda hisobga 
olinmaydi. 
Fazoviy chetga chiqishlar - o‘qlar egriligi;
 
yuza qiyshayishi, o‘qlarni parallel 
emasligi va o‘qligidan
 
ketib qolishi;
 
val va teshik zinalari o‘qlarining ham o‘qliligi, 
tashqi yuzalarni teshiklarga nisbatan ekssentrikligi va elementar yuza 
o‘lchamlariga belgilangan quyim bilan bog‘lanmagan bo‘lib, bular minimal 
qiytimda mustaqil qo‘shiluvchi 
tarzida ishtirok etadi. O‘tishlarni bajarishda 
o‘rnatish xatoligi vujudga kelishi mumkin, ya’ni zagotovkani siljishga olib kelishi 
mumkin; bu o‘z navbatida ishlash qiytimini kattalashtiradi. Shunday qilib, minimal 
simmetrik emas qiytim qiymati o‘z ichiga yuza qatlami xatoliklarini (yuza g‘adir-
budirligi balandligi 
Ha 
va yuza qatlami nuqsonlari chuqurligi 
Ta, 
fazoviy chetga 
chiqishlarning yig‘ma qiymati 
ni (oldingi ishlashdan qolgan), bajarilayotgan 
operatsiyadagi zagotovkani o‘rnatish xatoligi