1. Siyasi psixologiyanın mövzusu Tədqiqat metodları

28. İzdiham psixologiyası 
Siyasi-psixoloji elm və siyasi praktika izdihamın ayrı-ayrı növlərini ayırd etməyi və onlara təsir 
etməyi çoxdan öyrənmişdir. Lakin problem ondan ibarətdir ki, izdiham çox nadir hallarda uzun 
müddət eyni vəziyyətdə qalır. Ona bir növdən tamamilə ayrı bir növə sürətlə transformasiya 
etmək xasdır. Izdihamın əsas növlərini və güzəran nümunəsində onların bir-birinə 
transformasiya etməsinin mexanizmlərini nəzərdən keçirək. 
1) Təsadüfi izdihamı hər kəs, məsələn, yol-nəqliyyat hadisələrinin baş verdiyi küçədə müşahidə 
edə bilər. İki avtomobil toqquşmuşdur, təbii ki, o dəqiqə bir neçə maraqlanan yolçu yaxınlığa 
yığışır. Zərərçəkmiş sürücülər işin mahiyyətini öz aralarında aydınlaşdırana qədər maraqlananlar 
detalları dəqiqləşdirirlər. Bu halda əsas emosiya bayağı maraqdır. 

---

2) Ekspressiv izdiham, birgə sevinc və kədər, nifrət və etiraz hissi keçirən insanlar birliyidir. Bu 
nə isə emosional olaraq yaşayan insanların izdihamıdlr. Buna misal olaraq, tabut dalınca gedən 
qüssəli insanları göstərmək olar. Və ya, əksinə bu günəş tutulmasının sona çatmasına sevinən 
insan izdihamı ola bilər. Bizim misalımızda yol-nəqliyyat hadisəsi zamanı yığışan təsadüfi 
izdihamı, ekspressiv izdihamına çevrilə bilər (küçə hərəkətinin çox pis təşkil olunması və yol 
polisinin bacarıqsız işi ilə bağlı narazılıqlarını bildirməklə). Belə izdihamı öz maraqlarını təmin 
etmək və hadisənin detallarını müzakirə etməklə tez bir zamanda emosiyalarını əksinə ifadə 
edəcəkləri obyekti yarada bilirlər. 
3) Şərti izdihamı “toplaşmiş tamaşaçılarla” çox oxşardır. Adətən belə izdihamı əvvəlcədən elan 
edilmiş hadisə ilə bağlı – siyasi mitinq və s. – yığışır. Bu halda insanları müəyyən konkret maraq 
birləşdirir və belə situasiyalarda onlar qəbul edilən normalara müəyyən vaxta qədər əməl 
etməyə hazırdırlar. Bu məsələn, futbol matçının tamaşaçıları ola bilər. Zahirən belə izdihamda 
şərtiliyin bütün əlamətləri olur: biletlər, bir tərəfə çəkilmə, müvafiq çəpər. Daxilən aydındır ki, 
futbol matçının tamaşaçıları - konservatoriyaya gələn adamlar deyil. Belə izdiham müəyyən 
zamana qədər, polis azarkeşlərin metro stansiyasına girişini məhdudlaşdıra bilənə qədər şərti 
olaraq qalır. 
4) Fəaliyyət göstərən izdiham, siyasi münasibətlər zamanı daha mühüm və diqqətlə tədqiq 
edilən hesab edilir. Fəaliyyət göstərən izdiham dörd əsas yarımnövə bölünür. 
Aqressiv izdiham – kin və qəzəblə irəliləyən, məhv etməyə, dağıtmağa, öldürməyə cəhd edən 
insanlar çoxluğu. 
Panik izdiham – qorxu hissinə malik olan, real və ya təsəvvür edilən təhlükədən qaçmağa cəhd 
edən insanlar birliyi. 
Tamahkar izdiham – müəyyən sərvətlər əldə etmək və ya bəzi sərvətləri özlərinə qaytarmaq 
arzusu ilə birləşən insanlar toplusu. 
Qiyamçı və ya üsyançı izdiham - bu ad izdihamnin hərəkətlərinin nəticəsindən asılıdır. Uğur əldə 
etdiyi halda izdiham, sadəcə olaraq “üsyankar” deyil, “inqilabi” olur. Məğlub olduğu halda isə 
hətta “qiyamçı izdiham” statusunu da itirib, sadəcə olaraq “təsadüfi tör-töküntü”yə çevrilir.