1-tema. Buxgalteriya esabiniń predmeti hám metodi

2.2. Maǵliwmatlardi balans formasinda uliwmalastiriwdiń mánisi hám oniń buxgalteriya esabındaǵı roli.
Buxgalteriya balansı maǵliwmatlarǵa bay derek bolip, olarǵa tiykarlanip xojalıq júritiwshi subekttiń finanslıq-xojalıq xizmeti hámde oniń nátiyjeleri bahalanadi. Tap usinday zárúr áhmiyetke iye bolǵanliǵı sebepli buxgalteriya balansı buxgalteriya esabati formaları ishinde birinshi orinda turadi. Ondaǵı maǵliwmatlardiń mazmunin biliw ushın tekǵana buxgalteriya balansı dúzilisi tuwrisinda kóz-qarasqa iye bolıw, bálkim ayrim kórsetkishler ortasindaǵı logikalıq hám ózine tán baylanıslıqlardi da biliw zárúr. Buxgalteriya balansıniń mazmunin biliwde oni oqiw izbe-izligi de zárúr áhmiyetke iye, sonday-aq, tekǵana buxgalteriya balansına tán bolǵan ayrim sheklewlerdi álbette biliw zárúr.
Buxgalteriya balansıniń aktivi hám passiviniń dúzilisi hámde mazmuni ondaǵı informaciyadan paydalaniwshilar, eń aldi menen sirtqi paydalaniwshilarǵa qaratilǵan. Debitorlıq hám kreditorlıq qarizlardiń jaǵdayin aship beriwshi, kárxananiń aǵımdaǵı qárejetleri yamasa paydasi esabınan shólkemlestirilgen jeke kapital hám ayrim túrdegi rezervler qáliplesiwin aship beriwshi statyalar tolıqlilıq dárejesiniń joqarıliǵı sonnan kelip shiǵadi.
Balansqa tán ishki óz-ara baylanıslıqlar informaciyadan paydalaniwshilar mútájliliginiń qandiriliw dárejesine baylanısli bolmaydi hám tómendegilerden ibarat:
1. Aktivtegi barlıq bólimler summaları jiyindisi passivtegi barlıq bólimler summaları jiyindisina teń bolip, bul balanstiń mánisi menen táriyiplenedi.
2. Jeke kapitaldiń kólemi (passivtegi birinshi bólim) uzaq múddetli aktivler (aktivtegi birinshi bólim) kóleminen kóp boladi. Bunday juwmaq dálil talap qilmaydi. Sebebi, xojalıq júritiwshi subekttiń tiykarǵı xizmeti aǵımdaǵı aktivlersiz múmkin emes dep qabil qilinǵan. Soniń ushın jeke kapitaldiń quramı uzaq múddetli hám aǵımdaǵı aktivler qáliplesiwin udayina názerde tutadi. Milliy ekonomikadaǵı tarmaqlardiń ózine táń ózgeshelikleri aktivtegi múlkler salmaǵına hár qiyli tásir kórsetedi.
Usi metod boyınsha esaplanǵan ayirmashilıq óz aylanba qarjılarıniń bar ekenligin kórsetedi. Bul qarjılar hám zapaslar hámde qárejetlerdi qáliplestiretuǵın uzaq múddetli qariz derekleriniń summasi kapital hám rezervlardiń jámin bildiredi (passivtiń birinshi bólimi), hámde uzaq múddetli kreditler hám qariz qarjılar (passivtiń ekinshi bólimi) uzaq múddetli aktivlerdi (aktivtiń birinshi bólimi) shegirip taslaǵan halda.
Sonday qilip, zapaslar hám qárejetlerdi qáliplestriwshi tiykarǵı dereklerdiń uliwma muǵdari qisqa múddetli kreditler hám qarizlar summasi qosilǵan haldaǵı aldinǵı kórsetkish muǵdarina teń.
3. Uzaq múddetli aktivler (balans aktiviniń birinshi bólimi) tiykarinan óz qarjıları esabınan qáliplesiwin itibarǵa alip, olardiń muǵdari xojalıq júritiwshi subekt normal xizmet kórsetken sharayatda, minnetlemeler (balans passiviniń ekinshi bólimi) summasinan kóp bolıwi múmkin. Bazar ekonomikasi rawajlanǵan mámleketlerde olardiń salmaǵı 6/4 hám onnan joqarı bolıwi normal jaǵday dep tán alinadi.
4. Balansta barlıq aktivler hám passivler júdá tolıq beriledi. Bul oniń aktivi hám passivi boyınsha ayrim statyaları, nátiyjede, ayrim múlklerdi qaplaw derekleri ortasinda baylanıslıq ornatiwǵa imkán beredi. Máselen, uzaq múddetli hám qisqa múddetli qoyilmalardi qaplaw derekleri bolip, arnawli mólsherlengen hár qiyli fondlar hám rezerv kapitalı esaplanadi.
Kórinip turǵaninday, buxgalteriya balansıniń eń uliwma talıqlaniwi, oniń málim sheklewlerde (statistikalıq, bahalaw pincipiniń realliǵı hám h.b.), onnan paydalaniwshilarǵa, eń aldi menen múlkdarlardiń finanslıq turaqliliǵı tuwrisinda zárúr maǵliwmatlardi usinis etedi.