1-tema. Buxgalteriya esabiniń predmeti hám metodi

Buxgalteriya esabı schetları - bul kárxana qarjıları, olardiń quraliw derekleri hám xojalıq processlerin toparlaw, aǵımdaǵı tártipte sáwlelendiriw hám qadaǵalaw usili bolip esaplanadi.
Xojalıq qarjıları, olardiń quraliw derekleri hám xojalıq processleriniń hár bir topari boyınsha jiyma maǵliwmatlar aliw ushın ekonomikalıq mazmunina kóre birdey bolǵan xojalıq aylanısların toparlawda schetlardan paydalaniladi.
Xojalıq aylanısin buxgalteriya schetlarında sáwlelendiriw eki jaqlama jaziw usili járdeminde ámelge asiriladi. Bul usil xojalıq aylanıslarıniń eki táreplilik ózgesheliginen kelip shiǵadi. Máselen, materiallıq baylıqlar satip aliw redm baylanısli bolǵan xojalıq aylanısi bir tárepten materiallıq baylıqlarǵa zapasin kóbeyittirse, ekinshi tárepten pul qarjılarıniń kemeyiwine alip keledi. Qariydarda bul aylanıs sáwlelendirilgende satip alinǵan materiallardiń kirimi hám zat jetkizip beriwshige tólengen pul qarjılarıniń shiǵımi boyınsha kórsetkishler óz-ara baylanısadi. Zat jetkizip beriwshi bul aylanısti sáwlelendirgende, qariydardan kelgen puldiń kóbeyiwi hám oǵan satilǵan materialdiń kemeyiwini óz-ara baylanıslilıqta kórsetedi.
Materiallardi tayarlaw, ónim óndiriw, jumis orinlaw hám xizmet kórsetiw menen baylanısli qárejetler buxgalteriya esabınıń óz-aldina schetlarında aǵımdaǵı tártipte toparlanadi. Tayarlanǵan materiallar, óndirilgen ónimler, orinlanǵan redm kórsetilgen xizmettiń ózine túser bahasin aniqlaw buxgaltriya esabında kalkulyaciya deyiledi. Kalkulyaciyaniń rejedegi, normativ, kútilip atirǵan (provizor) hám esabat siyaqli túrleri bar. Esabat kalkulyaciyaları buxgalteriya esabı schetlarındaǵı jaziwlar tiykarinda dúziledi. Kalkulyaciyalaw qaǵıydaların joqarı organlar belgileydi hám olar barlıq kárxanalar ushın mábúriy bolip esaplanadi.
Buxgalteriya esabı schetlarında sáwlelendirilgen kárxana qarjıları, qarjılar derekleri, xojalıq processleri hám olardiń nátiyjeleri haqqındaǵı maǵliwmatlar waqti-waqti menen balans túrinde uliwmalastiriliwi zárúr. Balansta xojalıq qarjıları tuwrisinda maǵliwmatlar sáwlelendirilip, onda xojalıqta qanday qarjılar bar ekenligi hám olar qaysi derekler esabınan quralǵanliǵı hámde maqsetli tayinlaniwi kórsetiledi. Balans bar qarjılar menen olardiń quraliw dereklerin salistirip, xojalıq awhalin úyreniw imkánin beredi.
Xojalıq júritiwshi subektlerdiń finans-xojalıq xizmeti haqqında juwmaq shiǵariw ushın xojalıq qarjıları, olardiń quramı hám quraliw dereklerin kórsetiwshi maǵliwmatlarǵa iye bolǵan balanstan tisqari, kárxanadaǵı ayrim bólimler xojalıq xizmetiniń uliwma kórsetkishleri, xojalıq xizmetiniń arnawli táreplerin kórsetetuǵın kórsetkishler de zárúr boladi. Bunday kórsetkishlerge iye bolıw buxgalteriya esabı metodiniń zárúr usillarınan bolǵan esabat járdeminde erisiledi. Málim dáwir ushın xojalıq xizmetin sáwlelendiriwshi uliwmalastirilǵan hám óz-ara baylanıslilıqti támiyinleytuǵın kórsetkishlerdi sáwlelendiriwshi formalar jiyindisi esabat deyiledi.
Joqarıda kórip shiǵılǵan buxgalteriya esabı metodin qurawshi usillar (elementler)diń hár biri málim dárejede ǵárezsiz bolıwi menen birge basqalarıniń ámel qaliwları ushın birlemshi zárúr shárt-sharayat ta esaplanadi. Bul bolsa pánniń predmeti esaplanǵan: qarjılar, derekler hám xojalıq processleri hámde onda júz beretuǵın xojalıq aylanısları ortasinda sebep-aqibetli dialektikalıq baylanıslilıq bar ekenligi menen táriyiplenedi. Soniń menen birge olardi buxgalteriya esabı sistemasinda tolıq, úzliksiz hám obektiv sáwlelendiriwge erisiledi.