1-tema. Buxgalteriya esabiniń predmeti hám metodi

Tiykarǵı qarjılar uzaq múddet xizmet kórsetip óziniń baslanǵısh qunin áste-aqirin toziw summaların esaplaw joli menen islep shiǵarilǵan ónimge ótkizip baradi.
Aylanıs qarjılarına shiyki zat, tovarlar, tayar ónim, kassa hám esaplasiw schetlarındaǵı pul qarjıları kiredi. Aylanıs qarjılarıniń qásiyeti sonnan ibarat, olar islep shiǵariw processlerinde bir márte qatnasip, bir formadan ekinshi formaǵa ótedi hám óz qunin tolıq ónimge ótkeredi.
Shetke jiberilgen qarjılar kárxananiń xojalıq processlerinde pútkilley yamasa waqtinsha shetletilgen qarjılar kiredi. Misali etip paydadan tólenetuǵın salıqlardi alsaq boladi.
Kárxana hám shólkem qarjılarıniń payda bolıw derekleri tómendegilerge bólinedi.
1. Kárxananiń óz qarjıları
2. Shetten alinǵan qarjılar
3. Payda
Házirgi sharayatta hár bir múlk iyesi óz jaǵdayin jaqsilaw, keńeyttiriw de óz qarjılarınan nátiyjeli paydalaniw arqali ámelge asirip bariwi kerek.
Buxgalteriya esabın júritiw ushın tiykar etip tiyisli materiallıq juwapker shaxstiń esabatlarında kórsetiletuǵın maǵliwmatlar alinadi. Sebebi, esabatlarda xojalıq qarjılarıniń háreketi, olardaǵı ózgerisleri pul kórinisinde kórsetiledi, ayirim jaǵdayda olar natural ólshem birliginde kórsetiliwi múmkin. Buxgalteriya esabı járdeminde tiyisli qarjılarıniń tolıqliǵı, olardi tiyisli materiallıq juwapker shaxslar esabati menen bir-birine sáykes keliwi támiyinlenedi. Buxgalteriyalıq esabı predmetine berilgen aniqlamalar esapǵa tiyisli ádebiyatlarda hár qiyli bolip berilgen. Dáwir talapları buxgalteriya esaptaǵı ózgerislerdi esapqa alǵan halda tómendegi aniqlamani beredi.
Demek, buxgalteriya esabınıń predmeti kárxana qarjılarıniń háreketi pul hám natural ólshem birliklerinde kórsetilip, xojalıq háreketin hám finans nátiyjesin aniqlawǵa aytıladi.
Buxgalteriya esabın payda etiwde materiallıq juwapkershiligine ayriqsha itibar beriledi. Sebebi múlk formasina qaramastan kárxana hám shólkemler qarjılarıniń háreketi materiallıq juwapker shaxslardiń esabatlarında kórsetiledi hám buxgalteriyalıq esabın júritiwde tiykar etip alinadi.


3. Xojalıq qarjılarıniń júzege keliw hám maqsetli tayinlaniwi boyınsha gruppalaniwi: óz qarjıları derekleri (jeke kapital hám oǵan teńlestirilgen derekler) hám minnetlemeler (uzaq múddetli minnetlemeler hám qisqa múddetli minnetlemeler).
Xojalıq qarjılarıniń bar ekenligi hám jaylasiwi xojalıqtiń ekonomikasin tolıq xarakterley almaydi. Buniń ushın dereklerdiń tiyisliligin biliw zárúr.
Xojalıq qarjıları quraliw derekleri hám tayinlaniwina kóre kárxananiń óz qarjıları derekleri hám minetlemeleri yamasa qarizǵa alinǵan qarjılar dereklerine bólinedi ,(3.3-súwret).
Kárxananiń óz qarjıları derekleri jeke kapital, maqsetli túsimler hámde kelesi dáwir qárejetleri hám tólemleri ushın rezervlerden ibarat.
«Buxgalteriya esabı tuwrisinda»ǵı nizamǵa muwapiq kárxananiń jeke kapitalı: ustav kapitalı, qosilǵan kapital, rezerv kapitalı hám bólistirilmegen padadan quraladi.
Ustav kapitalı dúziw hújjetlerinde belgilengen úleslerdiń (pul kórinisindegi) jiyindisi esaplanadi. Ustav kapitalına úles formasinda qosilatuǵın materiallıq hám materiallıq emes aktivler dúziwshiler kelisiwine yamasa yuridikalıq tárep orinlawshi organiniń qararina kóre bahalanadi hám esapqa alinadi.