1-tema. Buxgalteriya esabiniń predmeti hám metodi

Támiyinlew processi kárxanada islep shiǵariwdiń jaqsi bariwi ushın shiyki zat, material, janilǵı, sonday-aq, hár qiyli túrdegi tiykarǵı qurallardiń satip alip turiliw zárúrligi menen belgilenedi. Bul process islep shiǵariw processi ushın zárúr qurallardi jetkerip beriwshilerden pulǵa satip alip, kárxanaǵa keltiriw menen shegaralanadi.
Islep shiǵariw processi materiallıq baylıqlardi jaratiw menen baylanısli bolǵan eń qiyin xojalıq processin óz ishine aladi. Bul processte miynet buyimları, miynet quralları hám de jumisshi kúshi járdeminde tutiniw qunina iye bolǵan materiallıq baylıqlar islep shiǵariladi.
Satiw processi xojalıq dáramatları aylanısiniń sońǵı basqishi bolip, bul basqishta kárxana tárepinen islep shiǵarilǵan ónimler qariydar hám tutiniwshilarǵa shártnamalar tiykarinda jetkiziledi. Satiw processi xojalıq processin tamamlaydi hám jáne jańadan támiyinlew processi baslanadi hám de bul process aldinǵı ǵa qaraǵanda keńirek tús aladi.
Esabat dáwirinde kárxana háreketiniń juwmaqlawshi kórsetkishi bolip finanslıq nátiyje esaplanadi.
Finanslıq nátiyje - xojalıq júritiwshi subekttiń payda yamasa ziyan túrinde kórsetilgen háreketiniń ekonomikalıq juwmaǵı bolip tabiladi.
Finanslıq nátiyje, yaǵniy payda yamasa ziyandi ólshewde dáramatlar hám qárejetler tuwridan - tuwri baylanısli elementler esaplanadi.
Dáramatlar hám qárejetler tómendegishe aniqlanadi.

• 
  Dáramatlar - bul esabat dáwirinde ekonomikalıq paydani aktivler aǵıminiń kóbeyiwi nátiyjesinde ósiwi
  

• 
  Qárejetler - esabat dáwirinde ekonomikalıq paydani aktivlerdiń shiǵıp ketiwi yamasa olardan paydalaniw nátiyjesinde kemeyiwi,
  

Dáramatlar hám qárejetlerdi aniqlaw olardiń tiykarǵı ayirmashiliǵın belgileydi, soniń menen birgelikte olar finanslıq nátiyje, yaǵniy payda yamasa ziyandi aniqlawda ayriqsha jaǵdaydi keltiredi.
Esabat dáwirinde alinǵan barlıq dáramatlardiń qárejetlerden artiwi payda sipatinda tastıyıqlanadi. Eger kárxananiń esabat dáwirinde barlıq qárejetler dáramatlardan artiq bolsa, ol jaǵdayda finanslıq nátiyje ziyan sipatinda tastıyıqlanadi.
«Buxgalteriya esabı tuwrisinda»ǵı Nizaminiń 3 - statyasina muwapiq Ózbekstan Respublikasi territoriyasinda Ózbekstan Respublikasinda dizimge alinǵan barlıq xojalıq subektleri yuridikalıq shaxslar, olardiń sińar kárxanaları, filialları hám basqa da bólimleri buxgalteriya esabı subektleri esaplanadi.
Yuridikalıq tárep esaplanbaytuǵın, biraq bankte schyotqa hám tamamlanbaǵan balansqa iye bolǵan xojalıq subektleri de buxgalteriya esabı subektleri esaplanadi hám esapti «Buxgalteriya esabı tuwrisinda»ǵı nizamǵa sáykec alip baradi.
Kárxana hám shólkemler múlk formasina qaramastan óz qarjılarınan nátiyjeli paydalana aliw dárejesine eriskende ǵana olar ekonomikalıq jaqtan, bekkem, tólew qábileti joqarı dep esaplanadi. Bundan kárxanalar hám shólkemler óz háreketin óz qarjıları esabına júritiw imkanin jaratadi. Qarjılardi xojalıq háreketine sarp etiwde, belgilengen ónimlerdi kem qárejet penen islep shiǵariw yamasa olardi satiw processlerin tezlestiriwde buxgalteriya esabı maǵliwmatları áhmiyetli orindi iyeleydi. Buxgalteriyalıq esap maǵliwmatları uliwmalasip, belgilengen múddetlerde kárxana yamasa shólkemler boyınsha balans yaǵniy buxgalteriyalıq esabat dúziledi. Buxgalteriya esabı arqali xojalıqlar arasinda hár qiyli esap-kitaplar, olardiń bir-birine qatnasiqları, finanslıq baylanısi kórsetiledi hám qadaǵalanadi.
Kárxana hám shólkemler islep shiǵariwda yamasa sawda satiq processlerde eń dáslep tiyisli qarjılarǵa iye bolıwi kerek.
Xojalıqtaǵı qarjılar tártibi hám jaylasiwina qarap 3 ke bólinedi.
1. Tiykarǵı qarjılar
2. Aylanıs qarjıları
3. Shetke jiberilgen qarjılar