1-tema. Buxgalteriya esabiniń predmeti hám metodi

G) Bóliw balansı iri kárxanani bir neshe mayda kárxanalarǵa bóliw waqtinda dúziledi. Bazibir jaǵdaylarda bul balans beriw balansı dep te júritiledi.
D) Birlestiriw balansı bir neshe kárxanalardi bir balansqa birlestirigende dúziledi.
2. Informaciya kólemi boyınsha balanslar bir mártelik hám jiyma balanslarǵa bólinedi.
A) Bir mártelik balans - tek ǵana bir kárxana boyınsha aǵımdaǵı esap tiykarinda dúziledi.
B) Jiyma balans bir mártelik balanslar tiykarinda dúziledi hám birlespelerdiń xojalıq qarjıların kórsetedi.
3. Múlk formasina qaray, mámleketlik, kooperativ, qospa kárxanalar, sonday - aq, jámiyetlik shólkemler balansları parq qiladi.
4. Obektine qaray balanslar ǵárezsiz hám bólek balansqa ajiratiladi.
A) Ǵárezsiz balansti yuridikalıq tárep bolǵan kárxanalar dúzedi.
B) Bólek balansti kárxananiń bólimleri (filialları) dúzedi.
5. Tazalaw usilina qaray balanslar brutto-balans hám netto-balansqa bólinedi.
A) Brutto - balans tártipke saliwshi statyalardi óz ishine aliwshi balans bolip esaplanadi. Qurallardiń haqiyqiy qunin (ózine túser bahasin yamasa qaldiq qunin) aniqlawda summalar basqa statyalar summalarınan alinatuǵın statyalar tártipke saliwshi statyalar dep ataladi. Misali: «Tiykarǵı qurallar» summasinan «Tiykarǵı qurallardiń toziwi» tártipke saliwshi statya summasi alinadi. Brutto - balansta usi tártipke saliwshi statyalar summasi balans aqirǵı qunina kiritiledi.
B) Netto - balans qunnan tártipke saliwshi statyalar summasi alinǵan balans bolip, buni tazalaw dep ataladi. Ózbekstanda barlıq kárxanalar netto - balans dúzedi, yaǵniy balans aqirina tiykarǵı qurallar qaldiq quninda, qayta satilatuǵın tovarlar bolsa ózine túser bahasi boyınsha kiritiledi.
Buxgalteriya balansı qarjılardiń jaylasiwi hám payda bolıw derekleri boyınsha olardiń teńligin támiyinlew bolip esaplanadi. Balans tiykarinan 2 tárepten yaǵniy aktiv hám passiv tárepten ibarat. Buxgalteriya balanstiń aktiv tárepinde xojalıq qarjılarıniń jaylasiwi, passiv tárepinde bolsa xojalıq qarjılardiń payda bolıw derekleri kórsetiledi.
Kárxana balansıniń uliwma dúzilisi tómendegiden ibarat.

Xojalıq qarjılarıniń túrleri hám olardiń jaylasiwi

Summa

Qarjılardiń payda bolıw derekleri

Summa

Buxgalteriya balansıniń aktiv hám passiv tárepleri 2 bólimnen dúzilgen.

Balanstiń aktiv bóliminde:
1. Uzaq múddetli aktivler
2. Aylanıs aktivleri
Balanstiń passiv bóliminde:
1. Óz qarjılarıniń derekleri
2. Minnetlemeler
Buxgalteriya balansı aktiv hám passiv tárepleriniń hár bir qatari balans statyaları dep ataladi.
Buxgalteriya balansıniń aktiv hám passiv tárepleriniń bólimleri tiyisli statyaların óz ishine aliwi, qarjılardi duris gruppalarǵa ajiratiw imkanin beredi. Buxgalteriya balansı hám oniń bólimleri járdeminde túrli ólshem birliklerinde kórsetilgen qarjılar pul ólshem birliginde kórsetiw ushın sharayat jaratiladi.
Buxgalteriya balansı xojalıq finansiniń jaǵdayin qadaǵalaw, xojalıq jaǵdayin ekonomikalıq analiz qiliw imkanin beredi, biraq tek bir ǵana balanstaǵı jaziwlar menen finanslıq jaǵdayin aniqlaw qiyin. Buxgalteriyalıq balansta kórsetilgen ekonomikalıq maǵliwmatlardi toltiriw maqsetinde tiyisli esabat dúziledi. Esabatta balansqa qosimsha formada tastıyıqlanǵan esabat formaları toltiriladi.
Hár bir xojalıq, shólkem, kárxana birlemshi óz háreketin baslawda, yaǵniy ǵárezsiz shólkem sipatinda payda bolǵan dáwirde baslanǵısh balans dúziledi. Baslanǵısh balansti dúziwden maqset kárxana óz háreketin baslawda qanday qarjı hám dereklerge iye ekenligin biliw bolip tabiladi. Buxgalteriya balansı usi kárxananiń esabat dáwirindegi jaǵdayin aniqlaw maqsetinde dúziledi. Esabat balansı hár aydiń birinshi kúnine, hár sherekte hám esabat jiliniń aqirina dúziledi.
Buxgalteriya balansın dúziw tártibi tiyisli shólkemlerge tapsiriliwi, oniń múddetleri Ózbekstan Respublikasi Finans ministrliginiń 1997-jil 15-yanvardaǵı 5-sanli «Kárxananiń shereklik hám jillıq finans esabat formaların toltiriw boyınsha kórsetpe»inde belgilengen. Usi kórsetpege tiykarlanip isbilermenlik háreketi menen shuǵıllaniwshi, múlkshilik formasina qaramastan ǵárezsiz balansqa iye bolǵan kárxana, shólkemler shereklik hám jillıq finans esabat formasiniń úlgileri Ózbekstan Respublikasi Finans ministrligi tárepinen tastıyıqlanadi. Buxgalteriya balansı esabat formasi sipatinda tastıyıqlanǵan.