1 Willem F. van Eekelen

Avropada regional etmiadın təmin edilməsinin gələcəyi 

 

ATƏT sonuncu dəfə 1999-cu ildə İstanbul sammitində etimadın təmin edilməsi üzrə 

yeni kompleks tədbirləri razılaşdırdı. Bu sənəddə  ən mühüm yenilik regional tədbirlər 

haqqında saziş idi. Orada qeyd edilirdi ki, “iştirakçı dövlətlər tərəfindən, o cümlədən iki-

tərəfli, çoxtərəfli və regional kontekstdə şəffaflığın və etimadın təmin edilməsi tədbirləri 

təqdir edilir… Təhlükəsizliyin regional tərəflərini nəzərə alaraq, iştirakçı dövlətlərə kon-

kret regional tələbata uyğun əlavə məcburi siyasi və hüquqi tədbirlərin həyata keçirilməsi 

yolu ilə ATƏT miqyasında etimadın və təhlükəsizliyin təmin edilməsinə könüllü şəkildə 

yardım etmək hüququ verilir.

323

 Belə regional tədbirlərin razılaşdırılması şərtləri öz-özü-

nə aydındır. Həmin şərtlərə bunlar daxildir: a) onlar ATƏT baza prinsiplərinə uyğun ol-

malıdır; b) təhlükəsizliyin bölünməzliyi prinsipi də daxil olmaqla ATƏT regionunda təh-

lükəsizliyin və sabitliyin güclənməsinə yardım etməlidir; c) şəffaflığı və etimadı artırma-

lıdır; d) ATƏT miqyaslı CSBMləri və ya silahlara nəzarət sazişlərini (təkrar və ya əvəz 

etmədən) tamamlamalıdır ; e) beynəlxalq qanunlara və öhdəliklərə uyğun olmalıdır; f) 

Vyana Sənədinə zidd olmamalıdır və g) regionda üçüncü tərəflərin təhlükəsizliyini hədə-

ləməməlidir.

324

 Bu şərtlər toplusunda izahat tələb edən yeganə element o müddəadır ki, 

həmin regional (subregional/ikitərəfli) CSBMlər  “təhlükəsizliyin bölünməzliyinə… yar-

dım etməlidir”.

325

  Regional (ümum Avropa) silahlara nəzarət öhdəlikləri səviyyəsinin 

dünyada ən yüksək olduğu regionda dövlətlərin silahlara əlavə nəzarət tədbirləri üzrə ra-

zılığa gəlməsi müəyyən mənada təhlükəsizlik tələblərinin fərqli olduğunu üzə  çıxarır. 

                                                            

323

 Etimad və təhlükəsizliyin təmin edilməsi tədbirləri üzrə 1999-cu il Vyana Sənədi, FSC.DOC/199, 

16 noyabr, 1999. 

324

 Ibid (142) 

325

 Ibid (142.2) 

 

363

Deməli, dolayısı ilə bu Avropada təhlükəsizliyin bölünməz olmadığını göstərir. Bundan 

başqa aşkar görünür ki, bu bənd subregional/ikitərəfli CSBMlər üçün şərtlərin sərtləşdi-

rilməsinə yönəlmiş diplomatic kompromisin nəticəsidir. 

İştirakçı-dövlətlərin bu mühüm addımı müxtəlif cür izah edilə bilər. Onu, 

CSBMlərin Avropa kontekstində gələcək zənginləşməsinə töhvə hesab etmək olar. 

ATƏT ölkələrinin iştirakçı dövlətlərin təhlükəsizliyi ilə bağlı müxtəlif vəziyyətləri 

nəzərə almaq cəhdləri ola bilsin ki, hətta daha mühümdür. Beləliklə, xüsusi olaraq 

qeyd edildi ki, ATƏT ərazisinin bəzi hissələrində CSBMlərə ehtiyac olsa da, onla-

rın tətbiqi hər yerdə vacib deyil.   

ATƏT –in regional CSBMlərə yaşıl işıq yandırması faktı o demək deyil ki, onlar əv-

vəllər mövcud olmayıb. ATƏT –in silahlara nəzarəti özü tərəfindən davam etdirilməsinin 

daha münasib olduğunu və özünün regional CSBMlərdən istifadə etməsini  ən yaxşı nü-

munə kimi göstərmək üçün etdiyi ümidsiz cəhdlərə baxmayaraq, ATƏT sərhədlərini aşıb 

keçən regional CSBMlər də var idi. 1997-ci ildə region ölkələrinin bütün ərazisində de-

yil, yalnız  keçmiş Sovet-Çin sərhəddində 100 km enində zonada və bu zona daxilində 

bəzi müstəsna “həssas” zonalarda silahlı qüvvələrin sayının qarşılıqlı ixtisarı haqqında 

Mərkəzi Asiya sazişi buna misaldır. Həmin saziş Rusiya üstəgəl Qazaxıstan, Qırğızıstan 

və Tacikistanın birgə daxil olduğu “Çin və Rusiya üstəgəl üç” formulunu nəzərdə tutur-

du. Bununla həmin dövrdə müqavilənin müxtəlif bəndlərinə müstəqil şəkildə riayət edə 

bilmələri üçün yalnız kifayət qədər silahlara nəzarət mədəniyyəti, anlayışı və təcrübəsinin 

olmadığını deyil, hətta öz sərhədlərinə və uyğun olaraq öz ərazisinə effektli şəkildə nəza-

rət edə bilməsi üçün vəsaitlərinin belə olmadığı üç Mərkəzi Asiya dövlətinin yeniyetmə 

statusları ifadə edilirdi. Baxmayarq ki, həmin layihə ATƏT üçün adi olan şəffaflıq səviy-

yəsinə çatmadı, belə ki, sazişin tətbiq olunduğu zonada silahlı qüvvələr haqqında məlu-

mat digər ölkələrdən (və ictimaiyyətdən)

326

 gizli saxlanılırdı, saziş, silahlar üzərində regi-

onal nəzarətin tətbiqi ilə nəyə nail olmağın mümkün olduğunu göstərdi.

327

 

NATO, onun demokratik prinsiplərini və  əməkdaşlıq mexanizmlərini qəbul 

edən yeni üzv-dövlətlərin hesabına genişləndikcə, ATƏT miqyasında tədbirlərin 

əsaslandırılması dəyişikliyə uğradı. Bu dövlətlərin (çoxdan üzv olmuş Yunanıstan 

və Türkiyədən fərqli olaraq)

328

 artıq qarşılıqlı etimadın əlavə təminatına ehtiyacları 

                                                            

326

 Avropada Adi Silahlara Nəzarət Müqaviləsi və ya ATƏT kontekstində CSBMlər daxilində 

mübadilə edilən məlumatlar da ictimaiyyət üçün əlçatan deyil. Yalnız ümumi məlumatlar müxtəlif 

elmi forumlarda səsləndirildiyindən bu halda ancaq de-fakto yarışəffaf sistemdən danışmaq daha 

düzgün olardı 

327

 Mərkəzi Asiya CSBM –nin tətbiqi ilə bağlı bax: “Arms Control in Central Asia”, in Alyson Bailes 

et al, Armaments and Disarmament in the Caucasus and Central Asia, SIPRI Policy Paper No. 3, 

Stockholm, July 2003, səh. 46-56. 

328

 Bu iki ölkə arasında ikitərəfli CSBM sazişi materialları üçün bax:  Zdzislaw Lachowski, 

Confidence- and Security-Building Measures in the New Europe, SIPRI Research Report No. 18, 

(Oxford: Oxford University Press, 2004), səh. 151-155. 

 

364

yox idi. Əgər onlar ikitərəfli və ya subregional kontekstdə hansısa əlahiddə CSBMə 

ehtiyc duyduqlarını hiss etdirsəydilər, bundan belə bir nəticə çıxırdı ki, alyansa üzv 

olmalarına baxmayaraq, onlar hələ də bəzi münaqişələrlə üzləşməkdədirlər və bu, 

həmin ölkələri öz təhlükəsizliklərindən arxayın olmamağa vadar edir. Belə bir nəti-

cəyə gəlmək olar ki, CSBMlər təhlükəsizlik risklərinin davam etdiyini göstərmək 

üçün deyil, gələcək təhlükəsizlik üçün nəzərdə tutulub. Lakin bu yanaşmanı hələ də 

hamı bölüşmür. Gözləmək olar ki, NATO üzvlüyünə qəbul edilmədən öncə qəbul 

edilmiş  bəzi ikitərəfli CSBMlər yaxın illərdə getdikcə  fəaliyyətini dayandıracaq. 

(1998-ci il Macarıstan-Slovakiya CSBM sazişinin 2005-ci ilin yanvarında ləğv 

edilməsi buna yaxşı nümunə oldu. Rumınıya-Macarıstan ikitərəfli “Açıq Səmalar” 

sazişinin qarşıda gözlənilən ləğvi də bunu bir daha nümayiş etdirməlidir). Alyansa 

üzv olduqdan sonra ikitərəfli və subregional CSBMlərin ləğv edilməsinin vacib ol-

madığı və bu haqda qərarı tərəflərin özlərinin verməli olduğunu iddia etmək müba-

hisə doğurmamalıdır.  Xüsusən ona görə ki, tərəflərin arasında ikitərəfli CSBMlə-

rin olması təhlükəsizlik probleminin göstəricisi yox, onların təhlükəsizlik sahəsində 

əməkdaşlığının nümayişidir. Bundan əlavə unikal rumın-macar “Açıq Səmalar” razı-

laşması dünyanın digər yerlərində başqa ölkələr üçün də nümunə ola bilər. Formal ola-

raq bloka daxil olmaqla CSBMlərə ehtiyacın qalmadığını deməyə əsas yoxdur. Eyni al-

yansa qoşulmuş tərəflər arasında regional/ikitərəfli CSBMlərə ehtiyacın olmaması ide-

yası, silahlar üzərində mövcud sazişlərin səhvən təhlükəsizlik problemlərinin mövcud 

olması əlaməti kimi qəbul edən bəzi ölkələr tərəfindən təbliğ edilir. 

Regional CSBMlərdən istifadə edilməsinə xeyir-dua vermək üçün ATƏŞ/ 

ATƏT iştirakçı dövlətlərinə on il lazım oldu. Çat vermiş Avropa təhlükəsizliyi ka-

busu üstəgəl Soyuq Müharibə dövründən müttəfiqlər və  tərəfdaşlar arasında qal-

maqda davam edən “siniflərə bölünmək”dən narahatçılıq vərdişi daha cəsarətli tə-

şəbbüslərə mane olurdu. Buna baxmayaraq, 90-cı illərdə çox səy və səbrlə aparılan 

iş nəticəsində ATƏŞ/ATƏT öz CSBMlərini subregioanal və regional istifadəyə ya-

rarlı etmək üçün incə bir yolla tədbir və alətlərlə təmin etdi. 90-cı illərin əvvəllərin-

dən  Şimal-Şərq, Mərkəzi-Şərq və  Cənub-Şərqi Avropada şəffaflığın, açıqlığın və 

etimadın artırılması, hərbi əlaqələrin və əməkdaşlığın təşkil edilməsi, pan-Avropa 

normalarının tələb etdiyindən daha təfərrüatlı  məlumatların mübadilə edilməsi 

məqsədilə  20-dən çox CSBM tipli ikitərəfli və subregional sazişlər və həmçinin, 

birtərəli təşəbbüslər qüvvəyə mindi. Bu tədbirlərin təhrikedici motivlərinə təhlükə-

sizliyin və gərginliyin azaldılmasının spesifik problemləri, məsələn, qonşuluq mü-

nasibətlərində tarixi incikliyin dəf edilməsi və nəhayətdə onların aradan qaldırılma-

sı;  Avropada Adi Silahlı Qüvvələr üsrə Müqavilə çərçivəsində  məhdudiyyətlərin 

olmadığı bəzi subregionlarda onun əvəz edilməsi və nəhayət sonuncu, amma əhə-

miyyətinə görə heç də axırıncı olmayan – iştirakçı dövlətlərə siyasi və təhlükəsiz-

liklə bağlı NATO və/və ya AB meyarlarına uyğunlaşmaqda həmin qurumlara qəbul 

 

365

olunma strategiyasının bir hissəsi kimi kömək edilməsi daxildir. Bəzən onlar təhlü-

kəsizlik sahəsində öz siyasətlərini dəyişdirmləri üçün qonşu dövlətləri mükafatlan-

dırmaq məqsədi də güdüb (məsələn, Baltikyanı ölkələrin NATO  üzvlüyünə mane 

olmaq üçün Rusiyanın cəhdləri). Rusiyanın şimal-qərb sərhəddinə bitişik ölkələrin 

2004-cü ildə NATO üzvü olmaları Moskvanı bu ölkələrlə daha yüksək CSBMlər, 

məsələn, hərbi strukturla bağlı Avropada Adi Silahlı Qüvvələr üsrə Müqavilədə nə-

zərdə tutulmuş təminatlara əlavə olaraq əvvəllər rədd edilmiş şəffaflığın artırılma-

sını  tətbiq etməyə vadar edə bilər. 

Regional cəhət, Vyana Sənədinin çata bilmədiyi sahələrdə CSBMlərin əhatə da-

irəsini arxa qapıdan genişləndirmək imkanı verir.  ABŞ-ın daimi olaraq Rusiya və 

bəzi bloklara qoşulmayan (hətta nisbətən kiçik NATO üzvü) dövlətlər tərəfindən 

irəli sürülən dəniz üzrə CSBMlərə qarşı uzunmüddət davam edən qarşısını almaq 

cəhdləri hazırda bu növ layihələrin Qara Dəniz regionunda  və  ya ikitərəfli Fin-

Rusiya əlaqələrində həyata keçirilməsi üçün atılan ehtiyatlı addımlarla yumşalmaq-

dadır. 

Faydalı  cəhətlərinə baxmayaraq, regional sazişlər müəyyən risklərlə bağlıdır.  

Təhlükəsizliyin “filiallaşması” istiqamətində artan tendensiyanı  nəzərə alaraq 

Avropa ölkələri beynəlxalq birliyi etimadın və sabitliyin artırılması üzrə pan-Avro-

pa prosesinə – və əlbəttə ki, hər şeydən əvvəl bərabər tətbiq etmə və şəffaflıq üzrə 

ATƏT prinsiplərinə- local sxemlərin durğun və qarışıq tərkibli “həftəbecər”i ilə zə-

rər dəyməməsi üçün ciddi düşünməlidirlər. Lakin ÜmumAvropa tədbirlərinin razı-

laşdırılması şansları qeyri-real olaraq qalmaqdaır. 1999-cu ildə ATƏT –in axırıncı 

CSBM paketi qəbul edildikdən sonra olduğu kimi Avropa gündəminin bundan son-

ra da daha çox regional və ikitərəfli CSBMlərin qəbul edilməsi ilə zənginləşməkdə 

davam edəcəyi ehtimalı daha çoxdur. 

 

Avropada Soyuq Müharibə Sonrası Mühitdə Subregional Əməkdaşlıq 

 

Təhlükəsizlik və müdafiə məsələlərində (sub)regional əməkdaşlığın bir neçə cə-

həti var. Müəyyən mənada bu “təhlükəsizlik” və “regional” terminlərinin təyinatın-

dakı çatışmamazlıqdan irəli gəlir. Əgər Avropa kontekstində “təhlükəsizlik” termi-

ni dar mənada şərh edilir və hərbi sahə ilə məhdudlaşırsa, amma “regional” termini 

elementar məntiqin ziddinə olaraq öz mənasından məhrum olaraq “ümum Avropa” 

mənasını bildirir və eyni zamanda “subregional” termini ilə eyniləşdirilirsə, son 15 

ilin təcrübəsi  əsasında aşağıdakı  nəticələrə  gəlmək olar. Şərqi-Mərkəzi və  Şərqi 

Avropada əməkdaşlıq strukturları yağışdan sonra çıxan göbələk kimi çoxalıb. Bir 

çox hallarda onların məqsədi ümumiyyətlə əməkdaşlığı dəstəkləməkdir. Siyasi ab-

havanın yaxşılaşması, təbii ki, öz təsirini regional sabitliyə və beləliklə də təhlükə-

sizliyə göstərir. 

 

366

Şərqi-Mərkəzi və Şərqi Avropada ən çox diqqət çəkən subregional əməkdaşlıq 

strukturları arasında heç bir zaman özlüyündə  təhlükəsizlik strukturu olmayıb. 

Onlardan bəzilərinin öz mövcudluqlarının müəyyən mərhələsində əsas elementlər-

dən biri kimi təhlükəsizlik elementi olub. Söhbət Çexoslovakiya (sonradan bu ölkə 

parçalandıqdan sonra yerində əmələ gələn iki ölkə), Macarıstan və Polşanın Vışeq-

rad qrupu adlandırılan  əməkdaşlığından və Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan və 

Moldovanın GUAM adlı birlyindən gedir. 

Vışeqrad qrupu Macarıstanın o vaxtkı baş naziri Jozef Antallın təşəbbüsü ilə ya-

radılıb. 1990-cı ilin sentyabrında,o, radio müsahibəsində Çexoslovakiya, Polşa və 

öz ölkəsinin – onun sözlərinə görə keçid prosesində digərlərindən irəlidə olan ölkə-

lərin daimi əməkdaşlıqlarının qurulması ideyasını irəli sürdü. 

329

 Doğrudan da bir 

müddət, Qərb, bu ölkələrə Şərqi-Mərkəzi və Şərqi Avropanın digər ölkələri ilə ol-

duğundan fərqli davranış göstərdi. Nəticədə, son onillikdəki prosesin başlanğıc 

mərhələsində  Şərqi-Mərkəzi Avropa ölkələri siyasətlərinin  əsas həlledici cəhəti 

özünü fərqləndirmə oldu. Hər üç ölkə, özlərinin Qərbə inteqrasiyasına daha hazır-

lıqlı olduqlarını, demokratik sistemlərinin daha çox inkişaf etdiyini və iqtisadi gös-

təricilərinin  daha qənaətbəxş olduğunu iddia edirdi. Nəzərə alsaq ki, həmin dövrdə 

Baltik ölkələri öz müstəqilliklərini əldə etməmişdilər və həmin üç ölkə öz nailiy-

yətlərini yalnız Bolqarıstan və Rumıniya ilə müqayisə edə bilərdilər, o zaman hə-

min iddianı əsaslı hesab etmək üçün səbəblər də yox deyildi. 

Bu ideya kifayət qədər konkret müəyyənləşdirilmədi və bu minvalla da həyata 

keçirildikcə inkişaf etdirildi. Aşkar görünürdü ki, qrupun gələcək fəaliyyəti üçün 

iki əsas istiqamət var: mənfi və müsbət istiqamətlər. Qısa şəkildə mənfi istiqaməti 

“keçmişin qalıqlarından yaxa qurtarmaq” kimi ifadə etmək olar. Bu zaman hədəfdə 

Varşava müqaviləsi və müəyyən mənada QİYŞ kimi təşkilatların formal olaraq 

ləğv edilməsi və sovet qoşunlarının çıxarılmasının başa çatdırılması dururdu. Müs-

bət istiqamət isə qrupu təşkil edən ölkələrin qərbə inteqrasiyasının əlaqələndirilmə-

sini xüsusi nəzərə almaqla  “onların beynəlxalq imicinin möhkəmləndirilməsi” ola 

bilərdi. Birinci istiqamət təxirəsalınmaz, ikinci isə daha uzunmüddətli vəzifə idi. 

Varşava müqaviləsinin ləğv edilməsi ilə bağlı hər üç dövlət o fikirdə yekdil idi 

ki, bu ən yaxın müddətdə baş verməlidir. Almaniyanın birləşməsi  şərtləri təsdiq 

edildikdən və AFR ADR-i özünə qatdıqdan sonra Polşa da digər iki ölkənin təşəb-

büslərini dəstəkləməyə başladı. Proses, 1991-ci ildə sovet qoşunları Litvanın müs-

təqilliyi tərəfdarlarını gülləbaran etdikdən sonra daha bir stimul əldə etdi. Üç ölkə-

                                                            

329

 Maraqlıdır ki, Antall faktik olaraq WEU-ya oxşar strukturdan danışırdı. Bu isə, aydın məsələdir ki, 

bəzi suallar doğururdu. O cümlədən,  əməkdaşlıq hərbi məsələlər üzərində  cəmləşməlidirmi və o 

NATO və AB –nə inteqrasiya etmək istəyi kimi digər daha geniş  əməkdaşlıq strukturlarını 

tamamlamaqdansa onları əvəz etməklə instutsionallaşmalıdırmı. 

 

367

nin xarici işlər nazirlərinin bir həftə sonra keçirilən görüşündə “Varşava müqavilə-

sinin mümkün qədər tez bir zamanda qüvvədən düşməsi”

330

 vacib hesab edildi. 

Bu müqavilənin ləğvi, üçlüyün radikal mövqelərini əks etdirirdi. Qrupun təntə-

nəli şəkildə təsis edilməsindən sonra bu məsələ onun Vışeqrad toplantısında gündə-

liyin əsas məsələsi oldu. Varşava Müqaviləsi dağıldı, sovet qoşunları Çexoslovaki-

ya və Macarıstandan çıxarıldı və onların Polşadan da çıxarılacağı vəd edildi. Gü-

nün kökləri ilə keçmişə bağlı olan mənfi mövzusu həll edildi və beləliklə aradan 

qalxdı. 1992-ci ilin ikinci yarısında Vışeqrad əməkdaşlığına da təsirsiz ötüşməyən 

müəyyən problemlər baş qaldırdı. Çexoslovakiyada parlament seçkilərindən dərhal 

sonra məlum oldu ki, federasiya iki tərkib hissəsinə bölünəcək. Nə Çexiyanın baş 

naziri, nə də onun slovakiyalı həmkarı Vışeqradın o qədər də möhkəm tərəfdarı de-

yildilər. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Vışeqrad qrupunun qürub etməsinin səbəbi 

Çexoslovakiyanın parçalanması və varis-dövlətlərdə hakimiyyətə gəlmiş liderlərin 

bununla bağlı görüşləridir. Lakin mən belə hesab edirəm ki, bu səthi və tələsik əldə 

edilmiş  nəticədir. Daha diqqətlə  nəzər saldıqda belə bir nəticəyə  gəlmək olar ki, 

qrupun süqut etməsinin daha dərin səbəbləri var idi. Konkret desək, qrupun dəqiq 

müəyyən edilmiş fəaliyyət proqramı Varşava müqaviləsinin ləğvi və sovet qoşunla-

rının çıxarılması ilə artıq yerinə yetirilmişdi. Vışeqrad qrupu bir il ərzində şox ef-

fektli şəkildə “təhlükədən qurtuldu”. 

Vaxtaşırı olaraq qrupun gündəliyinə təhlükəsizliklə bağlı bəzi məsələlərin mü-

zakirəsi salınsa da onlar heç vaxt bu subregional əməkdaşlıq strukturunun mühüm 

tərkib elementləri olmadılar. NATO cazibə qüvvəsi, subregional strukturun onu 

zərrə  qədər də olsa zəiflədə bilməyəcəyi qədər güclü idi. Hərdənbir belə  şaiyələr 

dolaşırdı ki, region ölkələri silah əldə olunması ilə birgə  məşğul olacaqlar. Lakin 

bu şaiyələrin heç biri özünü doğrultmadı. İqtisadi mülahizələr milli maraqları üstə-

ləyə bilmədi. Dörd ölkənin birgə çoxməqsədli təyyarə almaq ideyasına dörd pay-

taxt şəhərində heç vaxt ciddi yanaşmamışdılar. Təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlı-

ğa ən yeni nümunə, qrupun özünün Mi-24 helikopterlərini birgə modernizə etmək 

qərarıdır ki, onun da, hər  şeydən göründüyü kimi, daha bir həyata keçirilməmiş 

ideya olaraq qalacağı şübhəsizdir. 

İnkişafının ilkin mərhələsi dövründəki Müstəqil Dövlətlər Birliyindən (MDB) 

başqa digər subregional strukturlar çox da güclü təhlükəsizlik meylli olmadılar. 

MDB Sovet İttifaqının yetmiş illik mövcudluğu dövründə formalaşmış güclü əlaqə-

lər cəhətdən fərqlənirdi. Bundan başqa, həmin əməkdaşlığın vacibliyini qeyd edən 

sabit sənədləşmə axını mövcuddur.  Lakin bəzi ölkələrin biri-birinə siyasi iddiaları-

nı və bu birliyin ən iri üzvü ilə digərləri arasında struktur bərabərsizliyinin olmasnı 

                                                            

330

 Communiqué, Budapest, 21 January 1991. Press Release of the Ministry of Foreign Affairs, No. 5, 

1991, p. 2. 

 

368

nəzərə alsaq belə əməkdaşlığın inkişaf edəcəyinə inanmaq çətindir. Keçmiş Sovet 

İttifaqı ərazisində yerləşən bəzi başqa ölkələrin öz təhlükəsizlik və müdafiə siyasət-

lərini daha dəqiq əlaqələndirəcək qruplar formalaşdıracağını  təsəvvür etmək daha 

asandır. Xüsusilə bu hərbi əlaqələrin sıx olaraq qaldığı Belarus və Rusiya arasında 

münasibətlərdə daha qabarıq görünür. 

 

Sabitlik Paktı 

 

Əgər biz, tərəflərin özləri tərəfindən təşəbbüs edilməyən, amma Şərqin ən zəruri 

problemlərinin Qərb tərəfindən həll edildiyi regional əməkdaşlıq formalarına fikir 

versək, görərik ki,sırada birinci yerdə Fransa Baş Naziri Eduard Balladur tərəfin-

dən irəli sürülən və Avropa Birliyi tərəfindən dəstəklənən Sabitlik Paktı durur. 

Keçmiş Şərq ilə əlaqələrini daha da dərinləşdirmək  və həmin ərazilərdə sabitlyə 

öz töhvəsini vermək üçün Qərb müxtəlif vasitələr işləyib hazırlayıb. Onları aşağı-

dakı kimi təsvir etmək olar: 

 

• 

Qərb və  Şərq ölkələri arasında fərdi  əməkdaşlıq. Buna bağlanmış 

yüzlərlə ikitərəfli sazişləri və Şərqi-Mərkəzi Avropada köklü dərəcədə yeni is-

tiqamətli iqtisadi münasibətləri misal göstərmək olar.  

• 

Bütövlükdə Qərb ilə Şərqin ayrı-ayrı ölkələri arasında əməkdaşlıq. 

Avropa İttifaqına və İƏİT –yə (OECD) üzv olmaq və AB –nə assosiativ üzvlük 

və Sülh Naminə Tərəfdaşlıq buna yaxşı misallardır. 

• 

Qərb ilə Şərqin iki qrup kimi əməkdaşlığı. Çətin ki, nə vaxtsa onu 

bir  əməkdaşlıq forması kimi tətbiq etmək nəzərdə tutulsun. Belə ki, keçmiş 

Şərq ölkələrinin əksəriyyəti onları keçmişlə bağlayan bütün bağları qırıb atma-

ğa çalışırdılar. Buna ən yaxın nümunə  Şimali Atlantik Əməkdaşlıq  Şurası 

(ŞAƏŞ) ola bilər. 

• 

Şərqi-mərkəzi və Cənub-şərqi Avropada subregional əməkdaşlığın 

dəstəklənməsi. Sabitlik Paktı bu kateqoriyaya aiddir. 

Bir qədər sonra müzakirə ediləcəyi kimi Avropa siyasətində Qərbin vahid mər-

kəzdən çıxış etməsi və Şərqi-mərkəzi Avropanın da Qərblə birləşməyə can atması 

səbəbindən, keçmiş Şərq bloku ölkələri arasında əməkdaşlıq Qərbin prioritetlərinə 

daxil deyildi. Əgər  Şərqi-mərkəzi Avropa ölkələri münaqişələrə  cəlb edilərsə bu-

nun Avropada sabitliyi və  təhlükəsizliyi sarsıdacağını  dərk etmək üçün müəyyən 

müddət lazım oldu. Yuqoslaviyada müharibənin alovlanması  və  Şərqi-mərkəzi 

Avropanın müəyyən ölkələrinin bəzi siyasi liderlərinin dözümsüzlük nümayiş etdi-

rən ritorikası narahatçılığı daha da artırdı. Buna cavab olaraq Qərb Şərqi-mərkəzi 

Avropada subregional əməkdaşlığa daha müsbət yanaşmağa və onu təşviq etməyə 

 

369

başladı.

331

 Buna baxmayaraq Qərbdə sabitliyi təhdid edən iki böyük narahatçılıq 

mənbəyi peyda oldu: ərazi iddiaları və milli azlıqlarlara münasibətdən doğan mü-

naqişələr. 

Məhz Fransa bu iki problemi əsas təhlükə kimi tanıdı və Şərqi-mərkəzi Avropa 

ölkələrinin diqqətini onlara yönəltdi. İlk dəfə bu məsələ Fransa baş naziri və daha 

sonra prezidenti Mitteran tərəfindən qaldırıldıqdan sonra Avropa Birliyi 1993-cü 

ilin Dekabrında onu öz gündəliyinə daxil etdi. Təşəbbüs, Şərqi-mərkəzi Avropanın 

AB –nin artıq assosiativ üzvü olmuş və ya gələcəkdə bu statusu almağa qabil olan 

ölkələrinə ünvanlanmışdı. Yəni təşəbbüs, keçmiş Yuqoslaviyanın və ya Sovet İtti-

faqının varisi olan az ümidverici ölkələrə deyil, AB-nin əhəmiyyətli təsirə malik ol-

duğu ölkələri üçün nəzərdə tutulmuşdu. İdeya, AB-nə qəbul prosesinin davam etdi-

rilməsini Şərqi-mərkəzi Avropa ölkələrinin bu məsələlərdə nə qədər irəli getməsin-

dən asılı etmək və bu bəndi ikitərəfli sazişlərə salmaqdan ibarət idi. Lakin tam uğur 

qazanmaq mümkün olmadı, belə ki, proses çərçivəsində ən problem məsələlərdən 

yalnız biri ələ alınmışdı. Bu, Parisdə Sabitlik Paktının Yekun Konfransında imza-

lanmış Slovak-Macarıstan baza müqaviləsində də əks olundu. Sabitlik Paktı Qərbin 

Şərq regionunun yalnız o hissəsində regiondaxili münasibətlərin inkişafına təsir et-

mək imkanı olduğu faktını sübut etdi ki, orada o əhəmiyyətli təsirə malikdir. Aydın 

məsələdir ki, bu təsir əsasən prosesə cəlb olunmuş ölkələrin Avropa strukturlarının 

üzvü olmaq istəklərindən qaynaqlanırdı. Maraqlıdır ki, Sabitlik Paktı ona 1995-ci 

ilin iyulunda ATƏT – yəni Şərqi-mərkəzi Avropa ölkələrinin digər Avropa və Şi-

mali Amerika ölkələri ilə eyni üzvlük statusuna malik olduğu təşkilat - başçılıq 

edəndə getdikcə tənəzzül etdi və praktik olaraq Avropa siyasətindən silinib getdi.

332