1 Willem F. van Eekelen

Hökümətlərin rolu 

 

Hərbi satınalmalarda hökümət aparıcı rol oynayır. Hər bir ölkədə Hökümət

447

: 

 

•  Hərbi avadanlıq üçün yeganə sifarişçidir. 

•  Öz ərazisində silah istehsalı fəaliyyətini qəbul edir və ya rədd edir 

və ona görə də, öz müdafiə sənayesinin istənilən yenidən qurulması prose-

sinə, şirkətlərin statusundan asılı olmayaraq, həlledici təsirə malikdir. 

                                                            

447

 

Avropa Müdafiə  Sənayeləri Qrupunun 23 Aprel 1996 –cı il kommunikesindən götürülmüşdür. 

‘The European Defence Industry Views on the Communication from the Commission on the 

Establishment of a European Defence Domestic Market’ 

 

427

•  Təminatın təhlükəsiz təmin edilməsindən narahatdır,burada,alıcının hərbi 

öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün zəruri olan hərbi materialın xarici ölkə tərəfindən 

tam təmin edilməsi imkanı nəzərdə tutulur. 

•  Təminatçının mənbəyini seçir,çünki o başqa ölkələrlə gizli razılıqlarda ola 

bilər. 

•  Öz hərbi tələbatlarını müəyyənləşdirərək bazar şərtlərini və məhsulun xa-

rakteristikalarını müəyyənləşdirir. 

•  Proqramların sayı və ölçüləri barədə,təhvil verilməsi vaxtı və istehsal həcmi 

haqqında qərar verir. Hər bir sahədə,proqramlar arasında uzun zaman dövrü möv-

cuddur və bu hal tədqiqat və konstruktor qruplarının işini təmin etməyə təmiz kom-

mersiya vasitələri ilə imkan vermir. 

•  Satınalmalara, təhlükə qiymətləndirməsi yenidən apardıqdan sonra qərar 

verir,çünki o zaman ümumi proqramlaşdırmada prioritetlərdə dəyişikliklər edilə bi-

lər. Bu dəyişikliklər müdafiə sənayesinin işlərinə hədsiz təsir edəcək,çünki başqa sə-

naye bazarlarında olduğu kimi etibarlı bazar proqnozları verilə bilinməyəcək. 

•  Öz təminatçılarından,uzun müddət ərzində onların inkişaf,istehsal, xidmət-

lərin təmini və modenizasiya üzrə ilkin tədqiqatlar aparmasını təmin etməyi tələb 

edir. 

•  Geniş miqyasda elmi tədqiqat və İnkişaf proqramlarının sənaye xərclərini 

maliyyələşdirir və onlar bəzən başqa sənaye sektorlarından daha böyük bütöv proq-

ram xərclərinin 30%-dən çoxunu təşkil edir. 

•  Hərbi avadanlığın ixrac edilməsini bəyənir. Hətta silahlar ölkə silahlı qüv-

vələrinin istifadəsindədirsə,onun xaricə satılması “ev təsərrüfatının düzgün aparılma-

sı əlaməti” hesab olunur və hökümət perspektiv alıcı olan ölkələrə çox zaman dəstək 

verir. 

 

Əlavə olaraq,hökümətlərin özləri qərar verir: müəyyən tapşırıqları hökümət özü 

yerinə yetirəcək, yoxsa özəl  şirkətlərə  həvalə edəcək. Bu işlər  əsasən,çox zaman 

özəlləşdirilmiş,logistik funksiyalara və təminat məsələlərinə aiddir. Bir çox ölkələr-

də,əksi baş verir,yəni,müdafiə nazirliklərinin  şirkətlərinin,bir qayda olaraq, hərbi 

sənayenin ixtiyarında olan  istehsalat funksiyaları vardır. 

Avropa Müdafiə Sənayesi Qrupunun (AMSQ)hazirladığı hesabat göstərdi ki,bü-

tün ölkələrdə müdafiə  sənayesinin gücü ölkə bazarndan asılıdır. Bu bazarın,”sülh 

zamanının gətirdiyi faydaya” görə kiçildiyindən,Avropa sənayesi  işlərini geniş də-

rəcədə yenidən qurmalıdır,lakin 1996 –cı ilə qədər bu işləri əsasən ölkə səviyyəsin-

də etmişlər. AMSQ sübut etməyə çalışır ki, bu səyləri Ümumi Avropa Silah Bazarı 

təşkil etməklə Avropa səviyyəsinə keçirmək həyatı əhəmiyyət kəsb edir. Milli hö-

kümətlər lazımi siyasi qərarlar qəbul etməlidirlər. Bu ölkələrin apardıqları siyasət-

dən asılı olmayaraq, bu ümumi anlaşma baş tutdu. 

 

428

Resurs Ayırmaları 

 

Çoxlu sayda Qərb müdafiə nazirlikləri resurs ayırmalarında Amerikan texniki 

metodlarından,1960-cı illərdə irəli sürülmüş və PPBS kimi ifadə olunan,yəni plan-

laşdırma,proqramlaşdırma və büdcələmə sistemindən istifadə edirlər. Sonralar,ana-

liz və qiymətləndirmə  və  dəyər də  əlavə edildi. Sistemin dəyəri, proses zamanı 

müxtəlif elementlərin düzgün fərqləndirilməsidir, həmçinin, qoyulan xərc və hazır 

məmulat arasındakı münasibətləri və ya daha konkret olaraq, konkret hərbi qabiliy-

yət qazanmaq üçün tələb olunan real resurs xərclərini müəyyən edir. PPBS termi-

nologiyasına görə: 

 

•  Plan bəyanat deməkdir, qəti olaraq nə etmək niyyəti; 

•  Proqram vaxta bölünmüş plandır; 

•  Büdcə, qiymətləri göydən asılmış proqramdır: nə qədər maliyyə tə-

ləb olunur və nə zaman. 

 

Nato ölkələrində planlaşdırma 10 illik dövrü əhatə edir,birinci beş il sonrakı be-

şillikdən daha sərt olur və birinci ilin yekunları NATO-nun Müdafiə Planlaşdırması 

Komitəsində möhkəm öhdəlik kimi təqdim olunur. Hər il, “irəli gedən” planlaşdır-

ma siklinə yeni bir il əlavə olunurdu. NATO üzvü olan dövlətlər, qərar qəbul edilib 

dərc edilməzdən öncə öz daxili prosedurları üçün 15-22 ay tələb edirdilər. Onların 

əllərində olan maliyyə resursları hərbi tələbatlarla birgə addımlamalıdır. 

Böyük Britaniyada,Müdafiə Nazirliyi Açıq Sənəd  şəklində müdafiə  xərcləri  

haqqında illik bəyyannamə  verir və orada hərbi siyasət izah edilir və verilmiş tap-

şırıqlar və rollarla əlaqədar silahlı qüvvələrin fəaliyyətləri,o cümlədən,müdafiə ida-

rəetməsi üzrə büdcənin xərcləri və yekun hərbi cədvəl haqqında hesabat verilir. Bu 

bəyannamə müdafiə statistikası cildi ilə(o cümlədən, əsas kontraktorlara sənaye və 

regional xərclər və ödəmələr haqqında məlumat bazası ilə) və bütün avadanlıq əldə 

edilməsilə bağlı irəliləmə hesabatları,o cümlədən, mühüm xərclər haqqında infor-

masiya daxil olan Əsas Layihə Bəyannaməsi  ilə müşaiyət olunur. Parlament tərəf-

də,xüsusilə Nümayəndələr Palatasının Xüsusi Müdafiə Komitəsində,ümumi siyasət 

mövzularını, qüvvə strukturu məsələlərini və resurs idarəetməni hədəf alan müntə-

zəm Komitə hesabatları olur. Nümayəndələr Palatasının Xüsusi Müdafiə Komitəsi 

kiçikdir və onun cəmi 11 nəfər  üzvü var. Büdcənin ətraflı gözdən keçirilməsi ilə,o, 

özünü narahat etmir. Milli Audit Offisi təkcə audit işlərini deyil, MN-i xərclərinin 

qanuniliyini və qanunauyğunluğunu və həmçinin,məhsuldarlıq və səmərəliliyini də 

əhatə edərək parlamentə hesabat verir. 

Fransada, hər beş ildən bir yeni hərbi plan hazırlanır və parlamentə təqdim olu-

nur və parlament onu loi de programme kimi qəbul edir. O Assemblee Nationale-

 

429

nin həm komitəsində,həm də plenar iclasında müzakirə edilir. Digər parlament ko-

mitələrindən fərqli olaraq,həm assembleyanın,həm də senatın müdafiə komitələri-

nin kəsişən təhqiqatlar aparmağa fövqaladə səlahiyyətləri vardır və təkcə müdafiə 

nazirini yox,həm də dörd qoşun növünün qərargah rəislərini və ali müki qulluqçu-

ları dinləməyə çağırmağa fövqaladə səlahiyyətləri vardır. Assembleyanın komitəsi, 

Bosniyadakı Serebreniça şəhərinin işğalı ilə bağlı məsələlər ətrafında və hərbi ie-

rarxiyada olan Fransız hərbçiləri haqqında  geniş araşdırma  aparmışdır. 

Seçilmiş parlament üzvləri büdcəyə səs verdikdən sonra,qanunda müəyyən edil-

miş məbləğ qəbul edilən dövr üçün dəyişməz olaraq qalır. Orada,digər tərəfdən,də-

yişmək üçün müəyyən yer qalır,amma credits de paiement kimi hər il ona səs veril-

məlidir. 2003 –cü ildə, cari büdcə  əsasında müdafiə  xərclərini gözdən keçirmək 

üçün müdafiə komitəsinin alt-komitəsi quruldu və onun tərkibi müxtəlif siyasi par-

tiyaları təmsil edən on parlamentardan ibarət idi. Bu Mission d’information üç ay-

dan bir, ya müdafiə nazirliyində,ya da büdcə nazirliyində   görüşür.Onların ilk he-

sabatı  2004-cü ilin Fevralında dərc olunmuşdur; növbəti hesabat 2005 –ci ilin əv-

vəində olmuşdur.   

Almaniya,yəqin ki, büdcəni  ən  ətraflı,xət bə  xət  gözdən keçirdiyinə görə, o 

cümlədən, avadanlıq almaq qərarlarına görə,mükafat almalıdır. Federal Büdcə, 

budcə komitəsində müzakirələr üçün göndərilir və sonucda Bundestaq  tərəfindən 

qanun formasında qəbul edilir. Müdafiə komitəsi büdcə qanununa rəsmi olaraq tə-

sir edə bilmir,lakin bir neçə gün davam edən görüşlər nəticəsində onun tövsiyələri 

Büdcə Komitəsi tərəfindən nəzərə alınır. Müdafiə Komitəsi müdafiə büdcəsinin ye-

rinə yetirilməsinə böyük  təsir edir. Müdafiə Naziri, hərbi və təhlükəsizlik siyasəti 

baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edən bütün hərbi satınalma layihələrini və həm-

çinin 25 milyon Euro-nu aşan layihələri müdafiə komitəsinə təqdim etməyə borclu-

dur. Heç bir silah alqı-satqı qərarları,hətta onlar büdcə qanununa daxil edilsə də be-

lə, Müdafiə Komitəsinin razılığı olmadan həyata keçirilmir. 

Danimarkada,yeni parlament ilinin başlanğıcında, siyasi partiyalar qanunverici-

lik ili ərzində müdafiə xərclərinin miqdarını müəyyən edərək “siyasi kompromis” 

bağlamağa cəhd edirlər. Niderlandiyada,ən azı hər on il ərzində və son zamanlarda 

daha tez- tez qarşıdakı on il üçün müdafiə planlaşdırmasına çərçivə müəyyən edə-

rək “Defense Nota”-nı  parlamentə təqdim edir. Lakin burada rəqəmlər dəqiq ol-

mur və hər il büdcənin bəyənilməsi tələb olunur. 

 

Ardıcıllıq Modeli 

 

Hər bir satınalma sikli operativ tələblərin müəyyən edilməsindən başlayır. İndi-

ki zamanda bunu müəyyən etmək,Soyuq Müharibə dövründə olduğundan mürək-

kəbdir.O zaman təhlükə qiymətləndirməsi nisbətən birqiymətli və mübahisəsiz idi. 

 

430

O zamanlarda, NATO-nun Avropadakı üzvlərinin bir nömrəli məqsədi, Qərbi 

Almaniya müdafiəsinin öz “piroq qatı” sektorunu qorumaq idi,aydın idi ki, onların 

sektorları Sovetlər və ya Varşava paktı ölkələri tərəfindən gələn kütləvi sürpriz hü-

cumları dəf etməli idilər. Təhlükənin həcmi də və uyğun cavab da böyük ola bilər-

di. Bu gün təhlükələr fərqlidir,çox zaman coxölçülüdür, təhlükənin qarşısında dur-

maq və müdafiə olunmaq çətindir və cavablar sadəcə hərbi cavablarla məhdudlaşa 

bilməz. Nəticədə, həm keyfiyyət ,həm də kəmiyyət problemi vardır. Bizə nə lazım-

dır və o neçəyədir? Sovet İttifaqı dağılandan sonra, müdafiə planlaşdırıcıları təhlü-

kəyə yönəlmiş yanaşmadan, imkanları qiymətləndirən yanaşmaya keçdilər. Müəllif 

hesab edir ki, yeni təhlükələrin meydana çıxması ilə  əlaqədar,onlardan müdafiə 

üçün zəruri tədbirlərin müəyyən edilməsi və  təşkil edilməsi mümkün ssenarilərə 

bağlanmalıdır. Başqa cür olarsa, böhran idarəetməsində münaqişənin şiddətlənmə-

sinin və kütləvi qırğınların qarşısının alınması üçün atılan addımlar həmişə çox gec 

olacaq. 

Hərbi tələblər, bir prosesin nəticəsidir və burada keçmiş təcrübə,yeni strateji və 

taktiki baxışlar,texnoloji imkanlar və potensial düşmənin bacarıqları nəzərə alınır.  

Operativ tədqiqat və  hərbi təlimlər yeni alətlərə çevrilir. Bu proses,adətən söhbət 

mövzusu olan qoşun növünün qərargahının  plan və siyasi bölməsi ilə başlayır. Bu 

qərargahın inteqrasiya dərəcəsindən asılı olaraq, digər bölmələrlə  də  məsləhətləş-

mələr olur.Tez-tez operativ komandanlıq və silahlanma idarəsi arasında münasibət-

lərin inkişafı  və  əlaqəsi,daimi qarşılıqlı  əlaqənin olmaması üzündən zəif olur. Si-

lahlanma ekspertlərinə öz fikir və təkliflərini irəli sürmək üçün imkan yaradılmalı-

dır və eynilə,sənayedən gələn təklif və ideyalarla və həmçinin, texniki şərtləri və ya 

avadanlığın əvəzetmə qrafikini dəyişməyə apara bilən beynəlxalq əməkdaşlıq im-

kanları ilə bağlı onların operativ təcrübələrindən də istifadə olunmalıdır. Daxili şəf-

faflıq xarici şəffaflıqdan daha da əhəmiyyətlidir və heç bir tərəf qapalı imperiya ol-

mamalıdır. 

NATO-nun müdafiə planlaşdırma siklində İttifaqın Ali Baş Komandanlığı Güc 

Təklifi hazırlayır və o,bu təklifə təhdid elementi əlavə edərək, üzv ölkələri öncədən 

planlaşdırdıqları səyləri artırmağa yönəldir. NATO müdafiə planlaşdırması siklində 

həyata keçirilən ölkə planlarının çoxtərəfli qiymətləndirilməsi bir növü qarşılıqlı 

gərginliklə keçən tərif və utandırmaq ifadələri ilə qarışır. 1989-ci ildən bəri,NATO 

üzv ölkələrinin müstəqilliyi və ərazi bütövlüyü artıq təhlükə altında deyil və onla-

rın silahlı qüvvələrinin rolu dəyişmiş  və öz ərazilərindən kənarda, sülhü saxla-

yan,sülh yaradan və ya başqa əməliyyatlarda iştiraka keçmişdir. Kollektiv müdafiə, 

xüsüsi  əsaslarla hazırlanmış “könüllü koalisiyaların” müdaxiləsi ilə  əvəzləndi. 

Çoxmillətli xarakterinə görə, onlar  kollektiv müdafiənin birləşmiş yanaşmasına 

oxşayır,lakin iştirak avtomatik deyil. Sülhü dəstəkləyən  əməliyyatlar siyasi-hərbi 

qərar verilməsini tələb edir və burada legitim mandat məsələləri,başqa ölkələrin iş-

 

431

tirakı,öz qüvvələrinə olan risklər və  uğur  şansları mühüm rol oynayır və tez-tez 

parlament debatları və səsvermə mövzusuna çevrilir. Müdafiə siyasəti geniş təhlü-

kəsizlik siyasətinin elementinə çevrilmişdir və burada digər hökümət idarələri və 

xüsusilə də, xarici işlər nazirliyi özlərinin fikirlərini və təkliflərini verməlidirlər. 

Şübhəsiz,müdaxilənin tələbləri  ərazi müdafiəsinin daha sabit cəhətlərindən 

geniş  şəkildə  fərqlənirdi və müşahidə,nəqliyyat,logistika və avadanlıq sahələrinə 

köklü təsir edirdi. Çeviklik və mobillik modda olan sözlərə çevrildi və onlar sadəcə 

kəmiyyət göstəriciləri ilə müəyyənləşdirilə bilməz. Hərbi tələbatlar, ölkənin siyasi 

iddiaları səviyyəsində mövzuya və sözün əsil mənasında ölkə müdafiəsi ilə əlaqəsi 

olmayan addımlara cavabdehlik götürmək arzusuna çevrildi. Stabilliyin saxlanma-

sı,mütəşəkkil cinayətə qarşı mübarizə və son dönəmdə terrorçuluğa qarşı mübarizə 

kimi dolayı təbiətli başqa variantlar önə keçdi. Bu dəyişikliklərin, silahlı qüvvələrin 

gələcək məqsədlərini müəyyən edən  yeni müdafiə sənədlərində əks olunması ehti-

yac duyulur. Onlar planlaşdırıcıların və onların siyasi rəhbərliyinin beynində dəyi-

şikliklər olmasını tələb edir. 

Müasir texnika yeni tapşırıqların yerinə yetirlməsinə uyğunlaşdırılmalıdır və 

hərbi kadrlar da yeni dəyişmiş mühitdə onlardan istifadə etmək iqtidarında olmaq 

üçün  hazırlıq keçməlidirlər. Onların görəcəyi işlər də dəyişmişdir və bir dənə də 

olsun güllə atılmayan Soyuq müharibə dövründən daha təhlükəli  olmuşdur. Sülhü 

dəstəkləyən əməliyyatlarda,sülh əldə edilən kimi hərbi qüvvələr “bütün işlərin usta-

sı” olurlar, diplomat və vasitəçi,administrator və infrastruktur bərpa edən. Onların 

avadanlığı da yeni tapşırıqlara müvafiq olmalıdır,lakin eyni zamanda əgər münaqi-

şə yenidən başlayarsa, ənənəvi hərbi əməliyyatları aparmaq iqtidarında olmalıdır. 

Nəzəri olaraq, avadanlıqla təmin olunma, yeni hərbi konsepsiya və hökümət sə-

nədlərində ifadə olunmuş ən önəmli tapşırıqları yerinə yetirmək üçün ordunun ef-

fektivliyi üzərində qurulmalıdır,lakin praktikada bu rəhbər prinsiplər hələ  də tut-

qundur.Dəyişən beynəlxalq şərait terror təhlükəsini önə çıxardı və xüsusi qüvvələr 

və yaxşı kəşfiyyat üçün yeni tələblər ortaya qoydu. NATO Baş Katibi yorulmadan 

“ potensial,potensial,potensial”deyirdi,lakin Al-Qaidənin 11 sentyabr hücümundan 

sonra yeni daha fərqli potensial məsələsi ortaya çıxdı. Aydındır ki,NATO və AB 

tərəfindən müəyyyən edilən yeni təhlükələr,məsələn, terrorçuluq, kütləvi qırğın si-

lahları və mütəşəkkil cinayət və baş tutmamış dövlətlərin birgə hərəkəti siyasi-hər-

bi planlaşdırıcılar üçün çox çətin problemlər yaradır, silahlanma idarələrinin direk-

torları üçün isə dəhşət yaradır. Onların almalı olduqları silahların 30 il istismarda 

olması gözlənilir,lakin onlar bu silahların sayı və texniki xarakteristikaları ilə bağlı 

aydın tələblər qoya bilmirlər. Onların uzun müddət hərbi avadanlığın inkişafı ilə 

məşğil olmasına rəğmən,onların tapşırıqlarına qibtə edilə bilməz. 

İstənilən halda,bir kriteriya da silah sistemlərini idarə edən şəxsi heyətin təhlü-

kəsizliyi ilə bağlı əlavə çəkidir. Öz ölkəsinin müdafiəsi üçün ölmək,sülh əməliyyatı 

 

432

zamanı qurban getməkdən tamailə fərqli məsələdir. Ona görə də bu missiyalara qo-

şulmaq üçün parlamentlərdə gedən debatlar, bu gözlənilən risklərə böyük(bəzən 

hədsiz dərəcədə) diqqət yetirir. Əgər orada risk olmasaydı,silahlı qüvvələri ora 

göndərməyə də ehtiiyac olmazdı. Əlbəttə,əməliyyatların təcililiyi və orada iştiraka 

hazırlıq mümkün itkilər baxımından qiymətləndirilməlidir və hər bir komandir  ona 

tapşırılan hərbçilərin itkilərinin minimum olması üçün məsuliyyət daşıyır. Hərbi 

qüvvələr “gözətçi əsgər” kimi nə qədər çox xidmət edirsə,bir o qədər də çox onla-

rın fiziki təhlükəsizliyi üçün qayğı göstərilməlidir. Lakin, riskləri hesablamaq və 

əsgərlərə göstəriş vermək da asan deyil. Sülhməramlı  əməliyyatlarda insanların 

ürəklərini və beyinlərini qazanmaq lazımdır və bu da dostcasına yanaşma tələb edir 

və qoruyucu ağır dəbilqələr geymiş əsgərlərin də güc göstərməsini azaltmağı tələb 

edir. Əgər,digər tərəfdən,üsyançılar və intihar hücümları düzənləyənlər xalqla qarı-

şırsa,qoruyucu tədbirlər gücəndirilməli və uyğun avadanlıq təmin edilməlidir. Par-

lament və hökümətin etməli olduğu son siyasi qiymətləndirmələr,risk paylaşmanın 

biridir və ölkənin müdafiəsinə birbaşa təsiri olmayan,lakin uzun müddətdə sülh və 

sabitlik üçün ciddi nəticələri ola bilən  böhran idarə edilməsində birgə məsuliyyət 

daşımaq zərurətidir. 

 

Parlament dəstəyinin qazanılması  

 

Satınalmalar üzrə hesabatın ardıcıllıq modeli Niderlandiyanın parlament prakti-

kasından götürülmüşdür. Bu prosesdə, ümumi qaydada operativ tələblər müəyən 

ediləndən sonra,ilk məlumat parlamentə göndərilir: avadanlığın növü və zəruri olan 

avadanlığın ümumi sayı. Çox hallarda, yeni avadanlıq köhnə  və  sıradan çıxmış 

avadanlığı əvəz edir. Yeni texnologiyalar tələb olunan sayı azalda bilər,həm də la-

yihənin dəyərinə təsir edər. Satınalamalar üçün nəzərdə tutulan maliyyənin həcmi 

haqqında müəyyən məlumatlar verilə bilər. Parlamentarlar,yeni planların ümumi 

büdcədən götürəcəyi paya fokuslana bilər və bu planların digər prioritet ehtiyaclar 

ilə uyğunluğu  haqqında suallar verə bilərlər. 

Tələblər qəbul olunandan sonra və ya ən azı rədd edilmədən sonra,” komis-

siya təqdim olunan sənədi nəzərə alır” və növbəti mərhələdə bir sıra mövzuların 

öyrənilməsi ilə bağlı hazırlıq işlərinə başlanır. Operativ tələblər,texniki xarakte-

ristikalara köçürülür. Bazar öyrənilir və bütün mümkün təminatçıların siyahısı 

hazırlanır. Və ya, görünsə ki,yaxın gələcəkdə bu tələbləri yerinə yetirmək göz-

lənilmir, plana tədqiqat mərhələsi əlavə olunur və onun həyata keçirilməsi üçün 

yerli sənayelərlə və başqa maraqlı olan ölkələrlə əməkdaşlıq edilir. Hər iki hal-

da, satınalma strategiyası qurulmalı və silahlı qüvvələr üçün istehsal  və təhvil  

cədvəli tərtib edilməlidir. 

Üçüncü addım,maraqlı olan təminatçıların verdiyi siyahının tam öyrənilməsidir. 

 

433

Onlar bütün xarakteristikaları yerinə yetirə biləcəklərmi və ya onlar tələbləri yerinə 

yetirmək üçün alternativ yollar təklif edirlərmi? Birgə istehsal və kompensasiya 

imkanları varmı? Bu tədqiqat alternativ məhsulların qısa siyahısına gətirir. Ölkənin 

parlament praktikasından asılı olaraq  bu informasiyalar ictimaiyyətə açıqlanmalı 

və müvafiq parlament komitəsində müzakirə mövzusu olmalıdır. 

Dördüncü mərhələ,danışıqlar nəticəsində  əldə olunan təkliflər  əsasında, yəqin 

ki,sahədə sınaqlarla tamamlanan, alqı-satqı hazırlıqlarına başlamaqdır. Silahlanma 

idarəsi son nəticəyə  gəlmək üçün özünün kriteriyalarını  tətbiq edir. Görəndə 

ki,müxtəlif alternativlər hərbi tələbləri yerinə yetirir,başqa amillər nəzərə alınmır. 

Yaşam –siklinin təminat dəyəri nə  qədərdir; hərbi effektivliyin dərəcəsi və  şəxsi 

heyətin təhlükəsizliyi varmı? məsələləri əsas sayılır. 

Eyni zamanda, iqtisadiyyat naziri və ya hərbi istehsalda iştirakı olan daxili səna-

yeyə məsul olan digər agentlik, birgə-istehsalat imkanları danışıqları aparır  və la-

zım olduqda  baxılan layihəyə düşməyən məmulatların əvəzinə kompensasiya ve-

rilməsi danışıqları da aparır. Zaman keçdikcə,parlamentarlar daha çox tələbkar 

olurlar və adətən xaricdə  sərf olunan dollar və euroya 100% kompensasiya tələb 

edirlər. Xarici təminatçılar,kompensasiya məsələlərini çox qırmızı qarşılamağa yö-

nəldiklərindən, parlamentarlar hədəflərinə çatmadıqda cərimə maddələrini artırır-

lar. Bu maddələri müqavilələrə salmaq asan iş deyil və adətən kompensasiya ilə 

bağlı  məsələlər üzun zaman alır və  bəzən 10 ili də örtə bilir. Bu zaman,bir çox 

planlar özünün yaşamlığını itirir və yeni imkanlar yaranır. İstənilən halda, ölkə sə-

nayesinin müvafiq surətdə cəlb olunmadığı aydınlaşmayınca heç bir müqavilə im-

zalanmır. 

Bu son mərhələ,media,tədqiqat mərkəzləri və parlamentarların iştirakını  cəlb 

edən gərgin lobbiçilik mövzusudur.Qərar verənlər zavodlara dəvət olunur və ya on-

lar nümayişlərə qatılırlar. Bu həm də elə mərhələdir ki, onlar çox ehtiyatlı olmalı-

dırlar, özlərinin xeyrinə heç bir xidmət qəbul etməli deyillər,çünki bu onların fikir-

lərinə təsir kimi qəbul oluna bilər. Keçmişdə çoxlu sayda hallar olmuşdur ki,siya-

sətçilər özləri və ya öz partiya həmkarları üçün bayram səyahətləri  və ya hətta  

ödənişlər qəbul etmişlər. 

Son müqaviləni imzalamaq praktikası da fərqlənir,bəzən bu niyyət məktubu ilə 

də müşaiyət olunur. Niderlandiyada, bu, müqavilənin dəyərindən asılıdır. 5 milyon 

Euro-dan aşağı olan müqavilələr qoşun xidmətinin öz ixtiyarına verilir. 25 milyon 

Euroya qədər olan layihələr nazirliyin ümumi büdcə planına daxil olmalı və parla-

mentlə danışılmalıdır.  25 milyonla 100 milyon arasındakı layıhələrə  tələb ilkin 

mərhələdə parlament komitəsi tərəfindən bəyənilməlidir və layihə siyasi baxımdan 

həssas hesab edilməsə, sonrakı işlərin görülməsi qoşun növünə həvalə edilir. Daha 

yuxarı  xərcli layihələr imzalanmadan öncə parlament qəbulunu tələb edir. Yalnız 

avadanııq üzrə Dövlət katibi(nazir müavini) layihənin yerinə yetirilməsi üçün qərar 

 

434

verə bilər. 250 milyon Euro-dan yuxarı olan layihələr parlamentə göndərilməzdən 

öncə bütöv kabinetin bəyənməsini tələb edir.Əgər parlament komitəsi yaşıl işıq 

verməsə, parlament üzvləri bu məsələni İkinci Palatanın plenar iclasının gündəliyi-

nə müzakirə və səsvermə üçün sala bilər. 

Yuxarıda göstərilən model ardıcıllığı  və ya nə isə ona oxşar model, yalnız bir 

neçə NATO ölkəsində praktikadan keçmişdir. DCAF-ın dərc etdiyi “Silahl Qüvvə-

lər üzərində Demokratik Hakimiyyət: Milli və Beynəlxalq Parlament Ölçüləri”  

Tədqiqat yazısı həm plenar, həm də komitədə parlament səlahiyyəti ilə bağlı müqa-

yisəli siyahı verir. Qanunvericilik baxımdan statistika pis deyil,lakin icraya nəzarət 

baxımdan cəlbedici deyil. Müdafiə naziri,silah satınalmaları ilə bağlı qərarlar mü-

əyyən məbləği aşarsa,o zaman  parlamentin müdafiə komitəsinə xəbər verməyə ca-

vabdehlik daşıyır. Almaniyada (25 milyon Euro-dan çox olduqda), Niderlandiyada 

(50 milyon Euro),Norveçdə(0,8 milyon Euro),Polşa və Böyük Britaniyada bu prak-

tika vardır. Bütün bu ölkələrdə, Böyük Britaniyadan başqa, müqaviləni imzalamaq 

üçün parlamentin razılığı olmalıdır. Kanadada,Çex Respublikasında, Fransa, Alma-

niya və Niderlandiyada komitələrin bu cür avadanlığa ehtiyac olub- olmadığını mü-

əyyənləşdirməyə imkan yaradılır və təkliflərin müqayisəsi və istehsalçının seçilmə-

si Çex Respublikasında, Niderlandiyada və Norveçdə praktika olunur. Yalnız Çex 

Respublikası  və  Niderlandiya parlamentləri kompensasiya və ofset müqavilələri-

nin qiymətləndirməsinə iştirakla bağlı hesabat veriblər. 

Bütün NATO ölkələrinin müdafiə məsələləri üzrə parlament komitəsi vardır,la-

kin onların az bir hissəsi ekspert dəstəyi alır. Müstəqil beyin mərkəzləri problemi 

yoxdur, lakin parlament rəsmi mövqeyə qarşı çox az hallada öz razılığı ilə tədqiqat 

başladır. ABŞ-da,Konqresin Kitabxanasının Konqres Tədqiqat Xidməti, oxucuları 

çox dəyərli sənədlərlə və köməklə təmin edir,lakin müdafiə sahəsi ilə bağlı ayrıca 

bölməsi yoxdur. Konqresin Büdcə Ofisi istifadəyə ayrılmış xərclərin yerinə yetiril-

məsini izləyir. Böyük Britaniyada,parlamentin 200 nəfərdən ibarət eksperti ilə bö-

yük kitabxanası  və orada Beynəlxalq Münasibətlər və Müdafiə Sektoru  vardır. 

Müdafiə məsələləri üzrə konkret tədqiqat bürosu yoxdur,lakin Müdafiə üzrə Xüsusi 

Komitənin öz işçiləri vardır  və onlar tez tez xarici təcrübəni paylaşırlar. Alman 

Bundestaqı özünün Wissenschaftliche  Dienst –i var və orada üç nəfər müdafiə və 

təhlükəsizlik üzrə işləyir və məsələn,Stiftung  Wissenschaft und Politik kimi müstə-

qil institutlarla əlaqədədir. Fransa Milli Assembleyasının Service des Etudes  et de 

la documentation vardır və orada 36 nəfər çalışır və bundan  əlavə müdafiə komitə-

sində də yeddi nəfər çalışır. Norveçdə Müdafiə Tədqiqatları üzrə Şura var və o hö-

kümətə  məsləhət verir. İsveç Riksdaqının açıq informasiya toplayan 30 nəfərdən 

ibarət tədqiqat xidməti vardır. Parlamentin, hökümətin sponsorluğu ilə işləyən in-

stitutlardan tədqiqat hesabatı istəməyə hüququ vardır,lakin o, az  hallarda bunu 

edir.Stokholmdakı Beynəlxalq Sülh Tədqiqatları İnstitutu illik faydalı kitabça bura-

 

435

xır, hesabatlar və kitab həcmli tədqiqatlar edir, lakin onun da Londondakı Strateji 

Tədqiqatlar üzrə Beynəlxalq İnstitut kimi özünün beynəlxalq gündəliyi var.