1 Willem F. van Eekelen
Kəşfiyyat Xidmətləri üzərində Nəzarət nə Deməkdir?
Yüklə 4,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İcra Nəzarəti və Hesabatlılıq
|
Kəşfiyyat Xidmətləri üzərində Nəzarət nə Deməkdir? Dövlətin demokratik nəzarət sistemi, onun hökümət,siyasət,tarix və mədəniyyət sisteminin məhsuludur. Demokratik nəzarət mexanizmlərinin ölkənin qanuni və konstitusyon ənənələrinə çevrilməsinə ehtiyac vardır,lakin bu o demək deyil ki, on- lar başqaları üçün qəbul edilən olacaqdır. Eynilə,çoxlu sayda müxtəlif siyasi sistem və mədəniyyətlər və demokratik hakimiyyət və nəzarətin çoxlu sayda müxtəlif nor- maları və praktikaları mövcuddur 394
. “Demokratik nəzarətin” vahid modeli yoxdur və həm də kəşfiyyat xidmətləri üzərində demokraik nəzarətin də müəyyən edilmiş normativ modelləri yoxdur. Demokratik ölkələr tərəfindən qəbul edilmiş xüsusi nəzarət formasından asılı olmayaraq, kəşfiyyat xidmətləri və onların fəaliyyətləri üzərində birbaşa ən müva- fiq demokratik nəzarət, icra,qanunverici və məhkəmə orqanları tərəfindən yerinə yetirilir. Hər bir element özünün xüsusi rolunu, hakimiyyət,hesabatlılıq, rəhbərlik və nəzarətin bütöv paketi daxilində oynayır və onların da hər birinin məqsədi fəa- liyyətlərin mütləq olaraq gizli surətdə aparılması üçün qanuniliyi, ölçülüyü və uy- ğunluğu təmin etməkdir 395 .
Bu paketlərin içində,icra nəzarəti və rəhbərliyi həlledici rol oynayır. İcra nəzarə-
393 Bu kontektdə,sintez,bilginin adaptasiya edilmiş yaradıcı prosesidir və burada oxşar və oxşar olmayan müşahidələrin dağınıq elementləri bir yerə düzülür,nizamlanır və təşkil olunmuş və indekslənmiş məlumat bazaları dəstinə yığılır. 394
International Law. Vol. 11, no. 1; pp. 21-30. 395
Caparini, Marina. 2002. Liberal demokratik ölkələrdə kəşfiyyat xidmətləri üzərində hakimiyyət və nəzarətin problemləri. Paper presented at the Workshop on Democratic and Parliamentary Oversight of Intelligence Services, held in Geneva 3 rd -5 th October, organized by the Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces. Geneva.
403
ti və rəhbərliyi eşalonu yuxarı olduqca tapşırıqlar da ciddiliklə həyata keçirilir və məhkəmə və qanunverici orqanların nəzarəti nəticəsində hökümətin həll etməli problemlərin sayı da az olur. Ona görə də,şəffaflıq və parlament nəzarəti üçün zə- ruri baza hazırlamaqla, kəşfiyyat xidmətlərini lazımi nəzarət və audit etmək icra or- qanlarının məsuliyyətidir. Böyük Britaniya hüququ təsiri altında olan ölkələr,nəzarətin hüquqi cəhətlərinə üstünlük verirlər, kontinent Avropasında və öz tarixlərinin son dönəmlərində kəş- fiyyat xidmətlərinin repressiv gücü altında qalan ölkələrdə isə daha çox qanunveri- ci nəzarətə üstünlük verilir. Çox sayda demokratik ölkələr qanunverici nəzarəti mü- əyyən dərəcədə həyata keçirirlər. Bir çox parlamentlər,hesabat və brifinglər tələb etməklə nəzarət funksiyalarını aktiv yerinə yetirirlər,digərləri isə illik büdcə qəbulu zamanı nazirlik onları hesabatlarla və ya brifinqlərlə təmin edir və ya heç nə etmir- lər. Bir neçə dövlətin ABŞ və Almaniya səviyyəsində qanunverici nəzarət etməyə yaxınlaşdığı halda,Fransa hələ də parlamentə kəşfiyyat xidmətləri üzərində qanun- verici nəzarətə izn verməlidir 396
. Norveç kimi ölkələrdə,kəşfiyyat,izləmə və təhlü- kəsizlik xidmətləri üzərində monitorinq və nəzarət edən müstəqil komitə vardır 397
xüsusi hesabat formasında hesabat verir. O,həmçinin, özəl şirkətlərdən və fərdlər- dən də kəşfiyyat xidmətlərinin onların hüquqlarını pozduğu haqqında şikayətlər qə- bul edir. Kanadada parlamentin müdaxiləsi məhduddur. Kəşfiyyat xidmətlərinin fə- aliyyətlərinin kənardan icmalı tapşırığı üçün yaradılan və bu işlə məşğul olan yega- nə orqan, üç nəfərdən az olmayan və beş nəfərdən çox olmayan Gizli Şuradan iba- rət Təhlükəsizlik Kəşfiyyat İcmal Komitəsidir və onlar parlament üzvləri deyil. Onların iki mandatı var: Kanada Təhlükəsizlik Kəşfiyyat Xidmətinin(CSİS) kənar icmalını təmin etmək və CSİS-n cəlb olunduğu təhlükəsizlik aydınlaşdırmaları,im- miqrasiya,vətəndaşlıq və digər məsələlərlə bağlı şikayətləri nəzərdən keçirməkdir. Bir sıra ölkələr Ombudsman təsisatları yaratmışlar 398 və o,icra strukturlarını nə- 396
Parlament nəzarəti tezliklə qurulacaq. Bax: Faupin, Alain, Major General (ret). 2002. Reform of the French Intelligence Services after the End of the Cold War. Paper presented at the Workshop on Democratic and Parliamentary Oversight of Intelligence Services’, held in Geneva 3 rd -5 th October, organized by the Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces. And : Denécé, Eric. Mars 2001. Le contrôle parlementaire des services de renseignement. Interview d’Arthur Paecht, député du Var, vice-président de la Commission de la Défense et des Forces armées à l’Assemblée nationale. Paris : L’Harmattan. Renseignement & Opérations Spéciales. No. 7; pp. 21-28. 397 Kəşfiyyat,müşahidə xidmətləri və təhlükəsizlik xidmətləri üzərində Monitorinq Komitəsi Norveç Polis Təhlükəsizlik Xidməti üzərində,Norveç Müdafiə Təhlükəsizliyi Ştabı və Norveç Kəşfiyyat Xidməti üzərində məsuldur. 7 nəfərlik heyət parlamentdən asılı olmayaraq işləyirlər və parlamentarların üzv olmalarına izn verilmir. 398
Ombudsman ilk dəfə Skandinaviya ölkələrində yaranmışdır. Bax: Caparini, Marina. 2002. Setting up Mechanisms for Democratic Oversight (of the Security Sector). Session on Accountability. Tools for Accountability. p. 6. 404
zarət etmək metodudur və özünün səmərəli fəaliyyəti üçün qanunverici orqana ar- xalanır və çox zaman parlament tərəfindən təsdiq olunur və onun qarşısında cavab- deh olur. Ombudsmana,kəşfiyyat xidmətlərinin iddia edilən insan hüququ pozun- tularını təhqiqat etmək üçün, dövlət qulluqçuları ilə danişıqlar aparmaq üçün,parla- mentə hesabat vermək və ictimaiyyəti sorğuların nəticəsi ilə bağlı məlumatlandır- maq üçün səlahiyyətlər verilə bilər. Ombudsmanın,bir qayda olaraq, inzibati işçilə- rə məcburi hökm çıxarmağa səlahiyyəti olmasa da, o parlamentə sonrakı addımla- rın qarşısını almaq üçün təkliflər verə bilər,məsələn,vətəndaşın legitim şikayətləri- nə görə ona kompensasiya ödənilməsi və ya prosedur və siyasətin təkmilləşdirilmə- si üçün ümumi təkliflər verə bilər. Rəsmi yaradılmış təsisat olaraq,Ombudsman da- ha çox bürokratik maneələr və məhdudiyyətlərdən azaddır,hökümətin başqa idarə- lərinə çıxışı var və onların inamını qazanır və insanlarla ünsiyyətə yeni imkanlar açır. Bundan əlavə,nəzarətin qeyri rəsmi mexanizmi olsa da,çalışqan,məsuliyyətli və müstəqil media və vətəndaş cəmiyyəti daxilindəki digər subyektlərin də oynamağa rolları vardır.
Nə qədər zəruri olsa da, kəşfiyyat fəaliyyətləri üçün zəruri olan məxvilik,kəşfiy- yat xidmətlərinin müdaxiləsi zamanı potensial və qavranılan hüquq pozuntularına gətirir və həmçinin,sərf olunan pula olan diqqət, əldə olunan fayda ilə nə qədər öl- çülü olduğu sual doğurur. Qazanc əldə etmək və riskdən qaçmaqdan ötrü,nəzarət
ilə fərdi hüquqları və azadlıqları qorumaq tələbatları arasında tarazlılıq yaratmalıdır və bu tarazlılıq görünməlidir. Eyni zamanda,bu strukturlar özlərinin arzu etdikləri nəticəni almaq üçün müvafiq səylər göstərməlidirlər. Nəzarət, özünün dar mənasında,konkret prosedurların keçirilməsi deməkdir. Ge- niş mənada isə,o,fəaliyyətin razılaşdırılmış standardlarının əldə edilməsinə aparan şəraitin yaradılması deməkdir,o cümlədən, arzu olunan nəticələr,hüquqi normalar və siyasi məqsədlərə riayət edilməsi də bura daxildir 399 . Nəzarət həm rəsmi,həm də qeyri rəsmi vasitələrlə yerinə yetirilə bilər.Ümumilikdə,kəşfiyyat fəaliyyətlərinin siyasi məqsədlər və prosedurlara,düzgün səlahiyyətlərə, maliyyələşdirməyə,audit və icmallara uyğunluğunu təmin etmək üçün rəsmi vasitələrdən istifadə olunur, qeyri-rəsmi vasitələr isə etika,dəyərlər və rəhbərlik qabiliyyətləriniə fokuslanır 400 .
399
Hastedt, Glenn. 1986. Controlling Intelligence: The Role of the DCI. International Journal of Intelligence and Counterintelligence. No. 1; pp. 25-40 400
Ericson, Paul G. 1992. The Need for Ethical Norms. Studies in Intelligence. Vol. 36, no.5; pp. 15- 18. And: Godfrey, Drexel E. Jr. April 1978. Ethics and Intelligence. Foreign Affairs. No. 56; pp. 624- 405
Hesabatlılıq,hesabat vermək öhdəliyi ilə öz tapşırıqlarını yerinə yetirmək məsu- liyyəti arasında qarşılıqlı əlaqədən ibarətdir və razılaşdırılmış və qəbul edilmiş for- mada həyata keçirilir. Effektiv hesabatlılıq şərtləri aşağıdakılar ola bilir:
• Aydın və razılaşdırılmış rollar və məsuliyyətlər; • Nə edilməlidir və necə edilməlidir,nə edilməli deyil və nə əldə edilməlidir haqda aydın və razılaşdırılmış gözləntilər; • Hər bir tərəfin müvafiq bacarığı ilə,yəni,səlahiyyətləri,təcrübələri və resursları ilə tarazlaşdırılan fəaliyyət gözləntiləri; • Gözləntilər çərçivəsində, fəaliyyət haqqında vaxtlı-vaxtında və eti- barlı hesabat; • Hesabat verilmiş fəaliyyətin icmalı və onunla bağlı tənqid və tək- liflər edilir,məsələn,nailiyyətlər qəbul edilir və lazımi düzəltmələr edilir.
liyyət göstərə bilər və ya hökümətə qismən və ya tam kənar olan elementləri də əhatə edə bilər.
carıqlı siyasi rəhbərlikdir 401 . Beləliklə,siyasi rəhbərliyin istiqaməti kəşfiyyatın işi- nin həm əsasını təşkil edir,həm də ona katalizator rolunu oynayır. Kəşfiyyat siyasi rəhbərlikdən istiqamət almasa,resursların yanlış istiqamətə sərf edilməsi və israf edilməsi şansları artır. Kəşfiyyat xidmətləri hansı məlumatları toplamalı olduqlarını və nə zaman onları toplamalı olduqlarını bilməlidirlər. Onlar öz məlumatlarının faydalı olacağını bilməlidirlər və siyasi rəhbərliyə daha yaxşı xidmət etmək üçün bu məlumatları necə təkmilləşdirməyi bilməlidirlər. Rəhbər istiqamət ən yüksək rəhbərlikdən gəlməlidir. Ona görə də, siyasi rəhbərlik geniş mənada kəşfiyyat xid- mətinin onlara veridiyi məlumatları diqqətə almalıdır və kəşfiyyat imkanlarından necə istifadə olunması haqda xəbərdar olunmalıdırlar. Hökümətin qolu olaraq,kəşfiyyat xidmətləri hökümətin gündəlik siyasətinə uy-
642. Also: Hulnick, Arthur S. & Mattausch, David D. Spring 1983. Ethics and Morality in United States Secret Intelligence. Harvard Journal of Law & Public Policy. Vol. 12, no. 2; pp. 509-522. 401
Bax: Davis, Jack. 1995. A Policymaker’s Perspective on Intelligence Analysis. Studies in Intelligence. Vol. 38, no. 5; pp. 7-15. At: http://www.cia.gov/csi/studies/95unclass/Davis. html . And: Knott, Stephen. Summer 1998. Executive Power and the Control of American Intelligence. Intelligence and National Security. Vol. 13, no. 2; pp. 171-176. Also: Sciaroni, Bretton G. Spring 1989. The Theory and Practice of Executive Branch Intelligence Oversight. Harvard Journal of Law & Public Policy. Vol. 12, no. 2; pp. 397-432. And: Lowenthal, Mark M. Winter 1992. Tribal Tongues: Intelligence Consumers - Intelligence Producers. The Washington Quarterly. Vol. 15, no. 1; pp. 157-168.
406
ğun hərəkət etməli və bu siyasətə uyğun məqsədlərin əldə edilməsinə çalışmalıdır- lar. Lakin,siyasətlə kəşfiyyat arasındakı münasibət daha yaxın olarsa,o deməkdir ki: əgər kəşfiyyat siyasi baxışlara xidmət edirsə və ya əməliyyat fəaliyyətinə 402
si- yasi müdaxilə olursa, o zaman siyasi subyektlər öz hakimiyyətini əldə saxlamaq üçün kəşfiyyat xidmətlərindən alət kimi istifadə etmiş olur və ya öz rəqiblərini sıra- dan çıxarmaq və sarsıtmaq üçün ondan istifadə edir. Beləliklə,seçilmiş hökümətlə- rin öz siyasi məqsədləri üçün kəşfiyyat xidmətlərinin hədsiz gücündən sui-sitifadə etmələri istisna edilməlidir. Bu baxımdan,kəşfiyyat xidmətləri siyasi rəhbərlikdən məsafə saxlamalıdır,hər hansı partiyaya bağlı olmamalıdır və neytral və siyasətdən kənar olmalıdır. Kəşfiyyat məlumatlarını toplayan və qiymətləndirənlər ilə bu məlumatlardan is- tifadə edib dövlət siyasəti hazırlayanlar arasındakı münasibətlər(sifarişçi və tələbat- çı)mühüm əhəmiyyət daşıyır 403
. Müxtəlif tələbatları olan ayrı-ayrı ölkələr,öz kəş- fiyyat xidmətləri ilə hökümətləri arasındakı münasibətləri də fərqli qururlar 404 .
ilə dəyişir. Saysız –hesabsız nümunələr aydın şəkildə göstərir ki, hakimiyyətə gəl- məzdən öncə kəşfiyyatda marağı olan və ya kəşfiyyatı anlayan siyasi liderlər,kəş- fiyyat məlumatlarını bu işlə yeni işə başlayan və ya bir az öncə maraqlanan lider- lərdən fərqli olaraq,daha yaxşı idarə edirlər. Şəxsiyyətlərin kəşfiyyat işində gözlənilməyən rollarını nəzərə alsaq 405
, ardıcıllı- ğı təmin edən bir çox qoruyucu mexanizmlərin olması zəruridir,yəni bir hökümətin başqası ilə dəyişməsi ilə dəyişməyən ardıcıllığın təmin edilməsi və rəhbər istiqa- mətləri pozmayan və bir çox hallarda heç bir istiqaməti olmayan və kəşfiyyatı öz
402
Gates, Robert M. 1992. Guarding Against Politicization. Studies in Intelligence. Vol. 36, no. 5; pp. 5-13. And: Leadbetter, Wyland F. Jr. & Stephen, Bury J. Spring 1993. Prelude to Desert Storm: The Politicization of Intelligence. International Journal of Intelligence and Counter-intelligence. Vol. 6, no. 1; pp. 43-56. 403 Heymann, Hans Jr. Winter 1984. The Intelligence – Policy Relationship. Studies in Intelligence. Also: Hulnick, Arthur S. May 1986. The Intelligence Producer – Policy Consumer Linkage: A Theoretical Approach. Intelligence and National Security. Vol. 1, no. 2; pp. 212-233. And: Betts, Richard K. January 1988. Policy-Makers and Intelligence Analysts: Love, Hate or Indifference?
1995. Organizational Politics and the Development of Britain’s Intelligence Producer/Consumer Interface. Intelligence and National Security. Vol. 10, no. 4; pp. 113-132. And: Timmerman, Kenneth R. December 1999/January 2000. Shoot the Messenger. The American Spectator. Vol. 32, no. 12; pp. 68-70. 404
Gardiner, Keith L. January 1991. Squaring the Circle: Dealing with Intelligence – Policy Breakdowns. Intelligence and National Security. Vol. 6, no. 1; pp. 141-153. 405 Thomas, Stafford T. Summer 1994. Presidential Styles and DCI Selection. International Journal of Intelligence and Counterintelligence. Vol. 7, no. 2; pp. 175-198. And: Warren, Ward. Fall 1995. Policies, Presidents, and DCIs. International Journal of Intelligence and Counter-intelligence. Vol. 8, no. 3; pp. 337-344.
407
taleyinin ixtiyarına buraxan iş mexanizmi olmamalıdır. Kəşfiyyata kənar rəhbərli- yin başlıca prinsipial mənbəyi prezident,baş nazir və ya nazirlər şurasının xari- ci,müdafiə və daxili təhlükəsizlik siyasətinə,iqtisadiyyat,xarici ticarət və mümkün ki,maliyyə və ədliyyə nazirliklərini də əhatə edən daxili dairəsinə tabe olan və on- lara məsləhət verən rəsmi orqan olmalıdır. Bu orqanın təsisat rolu hökümətlərin də- yişməsilə dəyişməməlidir. İdeal olaraq, bu Milli Kəşfiyyat Şurasi ola bilər 406 . O de-
məkdir ki, hansı struktur olursa olsun, baş kəşfiyyat rəhbərlərinin birbaşa ali siyasi rəhbərliyə hesabat verməsi aydın olmalıdır. Kəşfiyyat uğursuzluğu təkcə məlumatların toplanması və analizi ilə bağlı de- yil,həm də əldə olunan materialdan necə istifadə ilə də bağlıdır 407 . Bütün mənbələr- dən gələn məlumatları koordinasiya edib,siyasi rəhbərliyin başa düşdüyü və istifa- də edə bildiyi formaya salınması,eyni zamanda fərqli rəylərə də müvafiq yer veril- məsi dairənin kvadratlanmasının kəşfiyyat ekvivalenti olur. İndiyə qədər,bu möcü- zəni əldə etmək üçün heç bir qaneedici metod icad edilməyib. Ancaq,milli təhlükə- sizlik qiymətləndirmələri idarələr arası razılaşdırılmış,nazirliklər boyu dolaşan ge- niş hökümət perspektivi qiymətləndirmələri olmalıdır. Böyük Britaniya Birləşmiş Kəşfiyyat Komitəsi bu cür qiymətləndirmə sistemi ola bilər 408
. Özünün,xüsusilə konsensus axtarmaqla daimi nəticələnən bütün çatışmazlıqları ilə,bu yəqin ki, nü- fuz dairəsi hesabları çəkən və ali rəhbərliyin inamını qazanmağa çalışan kəşfiyyat xidmətlərinin,Dövlət departamentinin, Müdafiə və Maliyyə nazirliklərinin nüma- yəndələrinin qiymətləndirmə proseslərini koordinasiya edən Amerika Birləşmiş Ştatlarının Prezidentinin Milli Təhlükəsizlik Şurasından daha yaxşıdır. Kəşfiyyatın zaman-zaman özünə cəlb etmək fəaliyyəti qaçılmazdır və hətta ge- niş məqsədlərə nail olmaq ümidi ilə ehtiyac olduqda adi mənəvi sərhədləri və qanu- ni davranışları tapdalayıb keçmək də ola bilər. Baxmayaraq ki, bunlar haldan- hala uyğun olaraq əsaslandırıla bilər, hansı məsələnin gündəmdə olduğunu bilməyən başqaları üçün də təbii olaraq bu qorxu ola bilər. Kəşfiyyat zabitlərinin əməliyyata can atması,bir çox geniş maraqlar üçün qanundan kənar hərəkətlərə gətirən hallarla müşaiyət olunmuşdur. Kəşfiyyat xidmətlərinin işini xarakterizə edən məxvi- lik,müstəqil hərəkət etmək həvəsini yaratdığından,kəşfiyyat məlumatları kimlərə toplanırsa, onların adından nəzarət edilən aydın tapşırıq sistemi olmalıdır. Prinsip
406 Lowenthal, Mark M. 2003. Intelligence. From Secrets to Policy. Washington D.C.: CQ Press; pp. 139-152. 407
Travers, Russ. 1997. A Blueprint For Survival: The Coming Intelligence Failure. Studies in Intelligence. No. 1; pp. 35-43. And: Betts, Richard K. October 1978. Analysis, War and Decision: Why Intelligence Failures Are Inevitable. World Politics. Vol. 31, no. 1; pp. 61-89. And Betts. Spring 1998. Intelligence Warning: Old Problems, New Agendas. Parameters. Vol. 28, no. 1; pp. 26-35. 408 Herman, Michael. October 1995. Assessment Machinery: British and American Models. Intelligence and National Security. Vol. 10, no. 4; pp. 13-33. And: Lowenthal. op. cit. p. 154. 408
kimi, razılaşdırılmış tələblər olmasa,heç bir kəşfiyyat əməliyyatı aparılmalı deyil. Ümumiyyətlə,kəşfiyyat xidmətinin işinə nazirlərin maraqları nə qədər böyük ol- sa və diqqəti artsa,o qədər də kəşfiyyat xidməti hökümətin gündəlik işinin aparıl- masında yaxından iştirak edəcək və daha önəmlisi kəşfiyyat xidməti daha çox çə- kindirmə və tarazlığa məruz qalacaq. Lakin, bu özü-özündə yetmir. Xidmətlər özlə- rinin məşğul olduqları işlərin qanuniliyinə əmin olmalıdırlar. Kəşfiyyat xidmətlərinə qanunla müəyyən edilən nizamnamə lazımdır və onun əsasında kəşfiyyat məlumatlarının toplanması yollarına icazə verilir və o,hadisə baş verməzdən öncə zərurilik və ölçülük məsələlərinə düzgün baxılmasına təminat ve- rir. Bu metodlardan ən müdaxiləedici metod nazirin imzasını tələb edir. Bir çox hallarda qərar vermək məhkəmə orqanlarının üstünə düşür. Buna baxmayaraq, icra orqanları daxili və xarici təhlükəsizliklə və müdafiə məsələləri ilə bağlı hansı siya- səti qəbul etməkdə daha yaxşı durumda olurlar, nəinki hüquq orqanları. Prinsip və ya minimum güc doktrinası hərbi qüvvələrin tətbiqinin aparıcı ele- menti olduğu kimi, kəşfiyyat xidmətində də minimum zərər vurma prinsipi üstün- lük təşkil etməlidir. O xarici kəşfiyyatın başqa ölkələrlə bağlı məlumat toplama fə- aliyyətlərini idarə etməli və daxili kəşfiyyat və təhlükəsizlik xidmətlərinin fəaliy- yətlərini fərdlərin və mülki təşkilatların özəl həyatına və işlərinə müdaxiləsini tən- zimləməlidir. Əksinə, kəşfiyyat orqanları üzərində nəzarət,təşkilatın fəaliyyətləri- nin zəruri gizliliyinin saxlanması hüquqlarının pozulmasına minimum dərəcədə tə- sir etməlidir. İcra nəzarəti və hesabatlılığın əsas məqsədlərindən biri kəşfiyyat xidmətlərinin düzgün işləməsini təmin etməkdir: onlar haqlı suallar versinlər,doğru məlumat top- lasınlar,siyasi rəhbərliyin tələbatlarına cavab versinlər,analizlərində dəqiq olsunlar və əllərində həqiqi operativ imkanlar olsun 409
. İcra nəzarəti və hesabatlılığın kəş- fiyyat uğursuzluqlarını müəyyənləşdirməsi və gələcəkdə baş verməməsi üçün onla- rın qarşısını almaq addımları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Icra nəzarətinin mənbəyi ya prezident, ya da baş nazir olmalıdır,çünki onlar dövlətin təhlükəsizliyi və ərazi bütövlüyü və uyğun kəşfiyyat işləri üçün məsuldur- lar. Məsul nazirlərin,MilliTəhlükəsizlik Şurasının nəzarət, izləmə və hesabatlılıq tapşırıqlarına tam diqqət yetirə bilməməsi ilə bağlı praktiki səbəblər vardır. Ona görə də, demokratik ölkələrdə,bir qayda olaraq kəşfiyyat fəaliyyətlərinə nəzarət et- mək və izləmək mandatı ilə fərdləri təyin edir, komitələr və ya komissiyalar təsis edirlər
410 . Fərdlər,Baş Müfəttiş,Nəzarətçi,Məhsuldarlıq Müşaviri və s. təyin edilir və onlar prezidentə,baş nazirə və ya nazirə hesabat verirlər. Hər bir kəşfiyyat xid- mətinin müstəqil nizamnamə Baş Müfəttişi ən yaxşı praktikaya sahib olmalıdır və onun parlament nəzarət komitələrinə hesabat verməsi də tələb oluna bilər.
409 Lowenthal. op. cit. pp. 153-155. 410
İdem 409
Bəzən, yurisdiksiyası bütöv kəşfiyyat brirliyinə tətbiq oluna bilən komitələr və ya komissiyalar təsis oluna bilər və onlar ideal olaraq prezidentə,baş nazirə və ya məsul nazirlərə və ya alternativ olaraq Milli Təhlükəsizlik Şurasına hesabat ve- rir
411 . Bunlar hökümətdə işləməyən, ancaq bacarığı,biliyi,təcrübəsi və həyat yolu rəngarəng olan adamlardan təşkil oluna bilər. Lakin bu şəxslərdən heç birinin hər hansı kəşfiyyat agentlyində şəxsi marağı və ya onlarla əlaqəsi olmamalıdır. Bunla- rın hamısı,koordinasiya və nəzarət mandatı almış Milli Təhlükəsizlik Şurasında bir- ləşə bilər. Bir sıra ölkələr kəşfiyyat xidmətlərinin fəaliyyəti və siyasətini gözdən keçirmək üçün kəşfiyyat nəzarəti və siyasi nəzarət üzrə ayrı-ayrı komitələr yarat- mışdır
412 .
• Periodik olaraq hər bir xidmətin kəşfiyyat fəaliyyətlərinin daxili prinsiplərinin qanuniliyi və qanunçuluğa uyğunluğunu nəzərdən keçirmək. • Periodik olaraq özlərinim əldə etdikləri nəticələr haqqında və hər hansı fəaliyyətlərin qanuniliyi və qanunçuluğa uyğun olması ciddi sual do- ğuran fəaliyyətlər haqqında hesabat vermək. • Qanuniliyi sual doğuran fəaliyyətlər haqqında alınan hesabatların Baş Prokurora göndərilməsi. • Kəşfiyyat xidmətlərinin normal işinə zəruri olan kəşfiyyat fəaliy- yətlərinin təhqiqat edilməsi. Siyasi nəzarət komissiyasının mandatı aşağıdakılar ola bilər: • Kəşfiyyat üçün prioritetlər və tələblər müəyyən etmək. • Kəşfiyyat proqramının və büdcə təkliflərinin gözdən keçirilməsi və ayrılan büdcənin,hökümətin kəşfiyyat tələbatlarına nə qədər uyğun olduğu haqda hökümətə,nazirə və ya baş nazirə hesabat vermək. • Xidmətlər arasında əməkdaşlığı təşviq etmək və sistem daxili çə- kindirmə və tarazlıq prinsiplərini təmin etmək. • Kəşfiyyat materiallarının periodik icmalını aparmaq,alınan materi- alların keyfiyyətini dəyərləndimək,keyfiyyətli kəşfiyyatı təmin etmək üçün prinsiplər hazırlamaq və dəyişən kəşfiyyat tələbatlarını qarşılamaq. • Kəşfiyyat məsələləri üzrə tövsiyələr vermək və illik hesabat təq- dim etmək.
Bu nəzarət orqanları öz işlərini görmək üçün məhdud konkret mandata malik- 411
Lowenthal, op. cit. p. 154: “Outside of the intelligence community itself, the NSC Office of Intelligence Programs is the highest level organization within the executive branch that provides day-to-day oversight and policy direction of intelligence”, 412
So the US: e.g. with the President’s Foreign Intelligence Advisory Board.
410
dirlər. Təhlükəsizlik mülahizələri, kəşfiyyat xidmətləri üzərində parlament nəzarə- tinin miqyasına məhdudiyyətlər qoyduğundan,nazirə, öz fundamental demokratik məsuliyyət və cavabdehliklərini yerinə yetirmək üçün məlumat və dəstək xüsusilə əhəmiyyət daşıyır. Bu məqsədlə, nazirlər siyasi istiqamətləri təmin etməli,həssas əməliyyatlara sanksiya verməli, fəaliyyət haqqında dürüst məlumatlandırılmalı və ya daxili,ya da kənar nəzarət mexanizmləri onu əmin etməlidirlər ki, əməliyyatlar müəyyən edilmiş hüquqi və operativ siyasətin çərçivəsində gedir. Bundan əlavə, əgər nazirin göstərişinın aydın məqsədi varsa, onun haqqında vaxtlı-vaxtında qərar qəbul edilməsi üçün hər şey edilməlidir 413
. İcra nəzarətinin digər mühüm hissəsi auditdir. Hesabatlılıq baxımından kənar audit üç məqsədə xidmət edir:birincisi,qanuna nə qədər uyğun olmasını qiymətlən- dirməklə,o şərtlə ki,söhbət gedən icra hakimiyyəti bu səlahiyyəti onlara tapşırılmış məsuliyyətlər çərçivəsində icra edir. Bura, davaranışın nəzərdən keçirilməsi,pis in- zibatçılığın müəyyənləşdirilməsi və bu işlərə görə kimlərin hesabat verməli olduq- ları daxildir. Auditin ikinci məqsədi,təşkilatçılığı öyrənmək üçün dövlət idarəetmə- sində məhsuldarlığı qiymətləndirməkdir. Ücüncü məqsəd,audit uyğunluğunun yeri- nə yetirilməsidir,yəni ayrılan maliyyənin nəzərdə tutulduğu kimi xərcəndiyini yox- lamaq və maliyyə ayrılmalarının səmərəliliyini və məhsuldarlığını qiymətləndir- məkdir. Demokratik ölkələrdə, hesablamaların kənar auditi bir qayda olaraq Baş Audit və ya Milli Audit agentliyi tərəfindən edilir. Nəzarətin daha çox qiymətləndirilməyən,bəlkə də tam yaddan çıxan tərəfi xarici kəş- fiyyat xidmətləri ilə beynəlxalq əməkdaşlıqdır. Xarici xidmətlər, onlarla əməkdaşlıq edən xidmətlərin fəaliyyəti,dəyəri,etibarlılığı və mötəbərliliyi haqqında fikir yürütmək üçün daha əlverişli vəziyyətdədirlər. Əgər sonuncu,təkrarən kəşfiyyat məlumatlarını və qiymətləndirmələrini açıq aydın təhrif etməkdə bilinərsə və ya xüsusi məqsədlərə xidmət edərək təhlükəni şişirdərsə,o zaman onlarla bir də əməkdaşlıq edilməz,məsləhət alınmaz və ya kömək istənilməz. Onlara qarşı cavab tədbirləri kimi məlumat mübadiləsi aşağı sə- viyyyəli kəşfiyyat məlumatlarına doğru azaldılır. Ölkələr- arası əməkdaşlıqda əhəmiyyət- li dərəcədə daxili intizam qurulduğu halda,əməkdaşlıq edən xarici kəşfiyyat xidmətləri- nin kəşfiyyat mübadiləsi və əməkdaşlığın dəyəri haqqında tənqidi fikir və təkliflərindən icra nəzarəti faydalana bilər. Həmçinin, düzgün iş görməyə güclü meylli olan kəşfiyyat xidməti işçiləri və xəbərçilər(xidmətlərin içində qanunsuz fəaliyyətləri xəbər verən fərdlər) daxili nə- zarət rolunda çıxış edə bilərlər 414 .
413 Çoxlu sayda kəşfiyyat əməliyyatları vaxtaşırı vaxtında qərar alınmadığına görə dəyişmişdir. Bax: Whitaker, Reg. April 1992. The Politics of Security Intelligence Policy-Making in Canada: II 1984- 1991. Intelligence and National Security. Vol. 7, no. 2; pp. 53-76. 414 ABŞ-da Kəşfiyyat Xəbərverənlərinin Qorunması Aktı 1998-ci ildə qanuna çevrilmişdir. Bu Akta görə kəşfiyyat xidməti işçiləri şikayət edə bilər və ya təcili narahatlıqlarınıifadə edə bilər.Onlar |