10-Bolalarda o’sishi va rivojlanish qonuniyatlari Reja

Akseleratsiya

XIX asr oxirlarida odamning o’sishi va rivojlanishi ustida tadqiqotlar va kuzatuvlar olib boradigan vrachlar-antrapologlar va mutaxassislardan hozir tug’ulayotgan bolalarning vazni va bo’yi bundan 100 yil muqaddam tug’ilgan bolalarnikidan ortiq, degan ma’lumotlar olina boshladi. Hozir bolalar tez rivojlanayapti. Buni ayrim funksional sistemalarning yetilishi muddatidan bilish mumkin, deyishdi ular.

Akseleratsiya (sinonimi-akseleratsiya) terminini 1935 yilda nemis vrachi R.Kox taklif qilgan, u lotinchada tezlashuv degan ma’noni anglatadi. Akseleratsiya tushunchasiga bolalar va o’smirlarda o’sish va rivojlanishning tezlashuvi, balog’atga yetish davrining birmuncha erta boshlanishi, sensor mexanizmlar: ko’rish, eshitish, vestibulyar, hid bilish, ta’m bilish, somatik (muskul) sistemalarining oldingi avlodlardagiga nisbatan tezroq rivojlanishi kiradi.

Bu sistemalar markaziy nerv sistemasi asosiy bo’limlarining muvofiqlashgan struktura elementlari hisoblanadi.

Uzoq kuzatishlardan ma’lum bo’lishicha, akseleratsiya tushunchasi organizmni birmuncha kech qarishi, masalan, ayollarda erkaklarda bola ko’rish muddatlarining uzayishi ham kiradi. Bu hodisaning sabablarini izoxlaydigan ko’pkina taxminlar bor. Buni bir qancha omillar yig’indisi desa bo’ladi, ularga odam oziq-ovqatidagi oqsillar, yog’lar va vitaminlar miqdorining oshganligi, radio to’lqinlari, quyosh energiyasining ta’siri, turmush sharoitini texnalogiyalash, kishilarni yangi turar joylarga ko’chib borishi, millatlar aro nikoxlar, meditsina xizmatining yaxshilanganligi, ish joylarda kishilarning sog’ligini saqlash barcha pirofilaktik tadbirlar olib borilishi,sport mashg’ulotlari, jismoniy tarbiya va boshqalarni kiritish mumkin.Bu jarayonlarni o’rganish va akseleratsiya belgilari ustidan kuzatish ishlari davom ettirilmoqda.

XX asrning 20 yillaridan boshlab Shvetsiya, Angilya, Germaniya, AQSH, Yaponiya, va boshqa 6-14 yorshdagi bolalar o’z rivojlanishida ulardan yuz yil ilgari yashagan tengdoshlariga nisbatan ancha o’zib ketganligi to’g’risidagi ma’lumotlar paydo bo’la boshladi. Kichik va o’rta yoshdagi bolalarning bo’yi 10-15sm, og’irligi 8-10kg ortganligi aniqlangan. Ushbu hodisa bo’y va og’irlikni asriy ortishi degan nom oldi. Keyingi yillarda akseleratsiya yanada yorqin nomoyon bo’lganligi kuztiladi. Bundan 50 yil ilgari odamlar bo’yining maksimal uzunligi 25-26 yoshga to’g’ri kelgan bo’lsa, bizning zamonimizda o’g’il bolalar 18-19 yosh, qiz bolalar esa 16-17 yoshda to’liq jismoniy balog’atga yetadilar, yangi tug’ilgan chaqoloqlarning tanasining uzunligi 1930-1940 yillardagiga nisbatan 1 sm ko’p.

Akseleratsiya keyingi yosh davrini qamrab oladi. 1970 yilda tug’ilgan bolalar bir yoshga to’lganda 1900-1910 yillarda tug’ilgan tengdoshlaridan 2 sm uzunroqdir. Uch yashar o’g’il bolaning bo’yi 1901-1905 yillarga qaraganda 15,5 sm balandroqdir. Ushbu yoshdagi Varshavalik bolalarning bo’yi 1924 yiladan to 1961 yilgacha 4 sm.ga o’sgan. Yetti yashar o’g’il bolalarning bo’yi 1959 yildan to 1901-1905 yillargacha 9 sm baland bo’lgan. Bunday misollarni juda ko’p keltirish mumkin. Lekin, shuni ko’rsatishimiz lozimki, 1941 yilda qiz bolalar bo’yini o’sishi 20 yoshga kelib to’xtagan bo’lsa, hozirda 18 yoshda, o’g’il bolalarniki 25 yoshda bo’lsa, hozirda 20 yoshda to’xtamoqda.

Gavda uzunligini o’rtacha kattaligi (Rossiyada, Yevropada, 180182 sm) hali rivojlanish barkamolligi saqlangan normani asrlar davomida kuzatilgan chegaralarning yuqori ko’rsatkichiga yaqinlashishi sodir bo’lmoqda. Gavda masalasining ortishi e’tiborni jalb qilmoqda. Bo’yning o’sishini ortishi, so’zsiz massani ham ortishiga olib keladi. Shu bilan birga, massaning ortishi bo’yning o’sishi natijasida ortishiga nisbatan kattaroq bo’ladi. Yangi tug’ilgan chaqaloqlarning massasi oxirgi 30-40 yillarda taxminan 200 g ga ko’paygan. Agarda, bo’yning uzunligi 1 sm ko’payganligi hisobga olinsa, unda massasi 6-7 g ko’payishi darkor edi. Ushbu ko’rsatkich ancha ko’pligi tufayli massaning ortishi faqatgina bo’yning o’sishi bilan bog’liq emas deb aytsa bo’ladi. Yangi tug’ilgan bola massasining ortishi homilador ayollarda ovqatlanishida ratsionallik yo’qligi oqibati desa ham bo’ladi.

Akseleratsiya organizmning ko’pchilik funksional tizimlari rivojlanishiga ham ta’sir ko’rsatadi. Masalan, qo’l barmoqlari va kaft suyaklarining qotishi 1936 yildagiga nisbatan 1-2 yil oldinroq sodir bo’lmoqda. Sut tishlarining doimiy tishlarga almashinishi ham shu muddatlarga oldinga surilgan.

Jinsiy balog’atga yetish asr boshidagiga nisbatan 2 yil ilgari sodir bo’lmoqda. Chexiyadagi qizlarning hayz ko’rishi 1914 yilda o’rtacha 14 yoshda sodir bo’lgan bo’lsa, 1963 yilga kelib 12 yil-u 8 oyda boshlangan. Norvegiyada yashaydigan qiz bolalarda hayz ko’rish 1850 yilda 17 yoshda boshlangan bo’lsa, 1967 yilda 13,5 yoshda boshlangan.

Jinsiy balog’atga yetish muddatlari geografik, klimatik sharoitlar va irqiy xususiyatlar bilan belgilanadi degan mustaxkam o’rganilgan nuqtai nazar qayta ko’rib chiqilmoqda. Masalan, Nigeriyada jinsiy balog’atga yetish 14,3 yoshda sodir bo’lsa, eskimoslarda 14,7 yoshda boshlanadi. Boltiqbo’yi mamlakatlarida o’rta yer dengizi bo’yidagi mamlakatlarga nisbatan ilgariroq, Angliyada esa Nigeriya va Hindistondagiga nisbatan bir yil oldin boshlanadi. Jinsiy balog’atga yetish muddatlariga turmush tarzi ko’proq ta’sir qiladi. Shaxarlik qizlarining jinsiy balog’atga yetishi qishloqdagi qizlarnikiga nisbatan ilgariroq, Angliyada esa Nigeriya va Hindistondagiga nisbatan bir yil oldin boshlanadi.

Geliogen tezlanish nazariyasi-muallifi doktor Kox (1935 y) u amaliyotga “akseleratsiya” tushunchasini kiritgan, uning nazariyasiga ko’ra, o’sishni tezlashishini chaqiruvchi birlamchi qo’zg’atgich quyosh hisoblanadi. Yaxshi turmush sharoitlari va yoritilganlik, ochiq havoda uzoq muddat bo’lish, kaloriyali ovqatlanish, bola organizmini D vitamini bilan ta’minlanganligi va jadal insolyatsiya-akseleratsiya sodir bo’lishiga yordam beruvchi omillar hisoblanadi. Lekin, ushbu nazariya shaxar va qishloq bolalari, yaxshi va kam ta’minlangan omillardagi bolalar o’rtasidagi rivojlanish tezligi darajasidagi farqlanishni tushuntura olmaydi.

Lens bildirgan fikriga ko’ra, oxirgi 100 yil davomida AQSh va Yevropa mamlakatlarida go’sht va yog’ni iste’mol qilishning ortishi rivojlanishni tezlashishiga olib kelgan asosiy sababdir. Oqsil va yog’larning akseleratsiya chaqiruvchi ta’siri Lensning fikricha gipofiz va qalqonsimon bezning ishtirokida amalga oshiriladi. Lekin tadqiqotchilar shuni ko’rsatdiki, antropometrik ko’rsatkichlarning kattalashishi ushbu maxsulotlarni iste’mol qilishga nisbatan ortiqdir. Ikkinchi jahon urushi paytida va undan keyingi davrda shaxar va qishloqda yashovchi bolalar bir xil ovqatlangan, ayrim hollarda qishloq bolalari yaxshiroq ovqatlanganlar, lekin shunga qarmasdan shaxarlik bolalar yirikroq bo’lganligi aniqlangan. Demak, ovqatlanish muhim omil bo’lganligi bilan akseleratsiyaning yagona sababi sifatida qaramaydi. Olovli yer aholisi orasida Ona deb nomlangan qabila bo’lib, ularning bo’yi 175 sm, boshqasi Yaxgon nomli qabilalarning bo’yi esa 158 sm.dan oshmaydi. Ushbu ikkala qabila bir xil klimatik sharoitlarda yonma-yon yashaydilar va ovqatlanishda ham kam farqlanadi (12).

Vergerning vitaminlar erasi nazariyasiga ko’ra o’sish jarayonlarini tezlashishiga B1, B12 va D vitaminlarni ta’siriga katta ahamiyat beriladi. Lekin, vitaminlar erasi boshlanishdan avval o’sish jarayonlaridagi o’zgarishlar mavjud ekanligi ko’rsatilgan.

Konstitusional tanlash nazariyasi keng tarqalgan bo’lib, 1942 yilda Benxodi-Tomsen tominidan ilgari surilgan. Uning fikricha, akseleratsiya-vegetativ, ichki sekretorli va miya bilan bog’liq aqliy faoliyat turlariga qobilyati yoki organizmning aktivligi yuqori bo’lgan odamlar sonining ko’payishi bilan belgilanadi. Bunday qobilyatli odamlar bir-biri bilan turmush qurishgan, natijada ularning xususiyatlari ham nasl orqali bolalarga va kelgusi avlodlarga o’tgan. Ushbu nazaryaga ko’ra, shaxar aholisining rivojlanishini texnika, keskin farqlar, shovqin, yoritilish, turmush tarzining tezligi va x.k. qo’zg’atkichlar ham tezlashtiradi. Shunday qilib, bunda odamlarni qishloqlardan shaxarlarga va qayta ko’chirish paytida tanlash omili birinchi ko’rsatiladi.