10-Mavzu. Mopoliyaning iqtisodiy asoslari

2 – savol

---

Mopoliyaning iqtisodiy asoslari 
173 
bu erda: 
L - monopol hokimiyatning Lerner indeksi; 
P
m 
- monopol narx;
MC - chekli xarajat; 
E
p
D
- talabning narxga ko‘ra elastikligi. 
Masalan, benzinga talabning narx bo‘yicha 
elastikligi -5 bo‘lsa, 
Benzin 
sotuvchi 
firmaning 
monopol 
hokimiyati 0,2 ga teng. 
Shuni 
ta’kidlash kerakki, yuqori monopol 
hokimiyat yuqori foyda olishni kafolatlamaydi. Foyda 
o‘rtacha xarajatning narxga bo‘lgan nisbatiga bog‘liq. 
Agar ikki firmadan Birinchisining monopol hokimiyati, 
ikkinchi firmanikiga ko‘ra yuqori bo‘lsa va Birinchi 
firmaning o‘rtacha xarajati juda yuqori bo‘lsa, uning 
oladigan foydasi ikkinchi firma foydasidan kichik 
bo‘ladi. Yuqoridagi tenglama ko‘rsatadiki, talab 
qanchalik elastik bo‘lmasa, shunchalik monopol hokimiyat yuqori. Demak, 
monopol hokimiyatning kelib chiqish sababi, talab elastikligidadir. 
Amaliyotda chekli xarajatni hisoblash qiyin bo‘lgani uchun, uni o‘rtacha 
xarajat bilan almashtiradi. Bu holda formula quyidagi ko‘rinishni oladi: 
.
P
AC
P
L


Monopol hokimiyatni xarakterlash uchun bozorni markazlashuv darajasi 
ko‘rsatkichidan ham foydalaniladi. Bu ko‘rsatkich Xerfindal-Xirshman indeksi
5
orqali aniqlanadi. 
Bu indeksda korxonalarning bozordagi ulushlari yig‘indisi sifatida qaraladi 
va qaysi firmaning bozordagi ulushi yuqori bo‘lsa, u firma bozorda monopol 
hokimiyatiga ega bo‘lishi mumkin yoki shunday imkoniyat mavjud deb qaraladi. 
Firmalar bozordagi ulushiga ko‘ra tartiblashtiriladi. 
2
2
3
2
2
2
1
...
n
S
S
S
S
I





bu erda: I - Xerfindal-Xirshman indeksi;
S
1
2
- bozorda eng katta ulushga ega bo‘lgan firma; 
S
2
2
- undan keyingi kattalikdagi ulushga ega firma va hokazo;
S
n
2
-eng kichik ulushga ega bo‘lgan firma. 
Agarda korxona tarmoqda yagona faoliyat yuritayotgan bo‘lsa, uning 
mahsuloti tarmoq mahsulotining 100 foizini tashkil qildi va bu sof monopoliya 
bo‘ladi, ya’ni Xerfindal-Xirshman indeksi I = 10 000 ni tashkil qiladi. 
Masalan, AQSh da Xerfindal-Xirshman indeksi I = 1 800 dan oshgan 
tarmoqlar, monopol tarmoqlarga kiradi. Yuqoridagi indeksdan monopoliyaga 
5
Методы оптимизации управления и принятия решений. М.Зайцев, С.Варюхин. Москва. «Дело» 2008 г., с. 
24. 
Monopolistik raqobat – 
tarmoqdagi ishlab 
chiqaruvchi yoki 
sotuvchilar soni ko‘p 
hamda ular o‘rtasida 
ma’lum darajada 
raqobat mavjud 
bo‘lgan, biroq har bir 
ishlab chiqaruvchi yoki 
sotuvchi o‘z tovar yoki 
xizmatining alohida, 
maxsus xususiyatlari 
mavjudligi sababli 
ularning narxi va ishlab 
chiqarish hajmini 
belgilashdagi ma’lum 
darajada hukmronlik 
holati hisoblanadi 

---