Mopoliyaning iqtisodiy asoslari 175
Raqobat darajalari
7
Monopolisti k raqobat Oligo poliya Sof monopoliya Misol (AQSh iqtisodiyotida) Kanselyariya
do’konlari
Po’lat
sanoati
Kommuna
l xizmatlar
Raqobatchilar soni Ko’p, lekin
sof raqobattan kam
Kam
Xech kim
Tarmoqqa kirish sharoiti Yetarli
darajada oson
Qiyin
Davlat
tomonidan nazorat
qilinadi
Raqobatchi firmalar tomonidan o’xshash tovarlar yoki xizmatlar taklifi O’xshash
O’xsh
ash yoki farqli
bo’lishi
mumkin
Bevosita
raqobatchi tovarlar
yoki xizmatlar yo’q
Yakka firmalar tomonidan yuqori narxlarni nazorat qilish darajasi Kam
Bir
oz
Katta
Monopsoniya – tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni juda
ko‘p bo‘lib, ular tovar yoki xizmatlarining yagona
iste’molchisi yoki xaridori mavjud bo‘lgan sharoitdagi
yakkahukmronlik
holati
hisoblanadi.
Bunga
«O‘zDEUavto» korxonasi yaqqol misol bo‘la oladi.
Mazkur
yirik
korxona
mamlakatimizda
engil
avtomobillar ishlab chiqarishda zarur bo‘lgan ko‘plab
ehtiyot va butlovchi qismlarni ularning nisbatan mayda
ishlab chiqaruvchilaridan sotib olishda yakkahukmronlik
mavqeiga ega bo‘ladi.
2. Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsifiga ko‘ra: tabiiy monopoliya, legal monopoliya,
sun’iy monopoliya farqlanadi.
Tabiiy monopoliya tarkibiga kamyob va ishlab chiqarishning erkin tarzda
takror hosil qilib bo‘lmaydigan unsurlari (masalan, nodir metallar, foydali
qazilmalar va h.k.)ga ega bo‘lgan mulkdorlar va xo‘jalik
tashkilotlari kiradi. Shuningdek, mazkur monopoliya
tarkibiga o‘ziga xos texnologiyaning qo‘llanishi sababli
raqobatni rivojlantirib bo‘lmaydigan ba’zi bir tarmoqlar
va ishlab chiqarish turlari ham kiritiladi.
Tabiiy monopoliya – korxonaning texnologik
xususiyatlari
sababli
mahsulotga
bo‘lgan talabni
qondirish
raqobat
mavjud
bo‘lmagan
sharoitda
samaraliroq amalga oshiriluvchi tovar bozorining holati.
Bunday
samaradorlik
ishlab
chiqarish
hajmining
ko‘payib borishi bilan tovar birligiga to‘g‘ri keluvchi
xo‘jalik xarajatlarining ahamiyatli darajada pasayib
borishida namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga, tabiiy monopoliya sub’ektlari
7
Business Essentials R.J.Ebert, R.W.Griffin. 3
rd
ed. New Jersey 2000, p.16
Monopsoniya – tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni juda ko‘p bo‘lib, ular tovar yoki xizmatlarining yagona iste’molchisi yoki xaridori mavjud bo‘lgan sharoitdagi yakkahukmronlik holati hisoblanadi. Tabiiy monopoliya – korxonaning texnologik xususiyatlari sababli mahsulotga bo‘lgan talabni qondirish raqobat mavjud bo‘lmagan sharoitda samaraliroq amalga oshiriluvchi tovar bozorining holati.
