o‟simliklar, suv, tuproq kabi qit‟aviy xazinalarning uyg`unligidir. Biz esa tabiatga
bo‟lgan xudbinlarcha munosabatimiz, unga qornimizni to‟ydiradigan, hayotimizni
farovon qiladigan vosita deb qarashimiz tufayli ana shu uyg`unlikni muntazam
ravishda buzib kelmoqdamiz.
Biz tabiatni nutqlarimizda, she‟rlarimizda, maqolalarimizda “Ona-tabiat” deb
ataymiz. Darhaqiqat, tobimiz qochsa, shifokorlar bizga bahavo, shaffof suvli tabiat
qo‟ynida joylashgan oromgohlarga borishni, kimsasiz daryo bo‟ylaridagi
butazorlar orasida chodir qurib, bir muddat tashvishlardan forig` yashashni tavsiya
etadilar.
Shahar
shovqinlaridan,
mehnatdan,
axborotlar
siquvidan
charchaganimizda, jamoa bilan yoki oilaviy tarzda tabiat qo‟yniga chiqib dam
olamiz. Toliqsak, doim “onamiz” qo‟yniga intilamiz, ona-tabiat bizni davolaydi,
go‟zalligi
bilan hayratlantiradi, ruhlantiradi. Lekin bir-ikki kundan so‟ng yana
hammasini unutamiz, tag`in tabiatga bir xizmatkordek qaraymiz. Nega shunday?
Chunki biz uni tushunmaymiz, uni bilmaymiz. Shu sababli biror bir odamning
yaxshi yoki yomonligiga asl sabablar nimaligini, uning mohiyatini bilmaganimiz,
tushunmaganimiz uchun “falonchining tabiati o‟zi shunaqa”, yoki muayyan
hayvon yoxud o‟simlikning sir-sanoatidan bexabarligimiz tufayli uni “tabiatan o‟zi
shunday” deyish bilan muammoga nuqta qo‟yamiz. Zero tabiat olamiy kubromi
(katta olammi), olami sug`romi (kichik olammi), ya‟ni odammi, u – sirli, uni lozim
darajada tushunmaymiz va bilmaymiz. Har qancha ekologiyaga e‟tibor qilmaylik,
uni fan sifatida zo‟r berib o‟qitmaylik, baribir tabiatni tushunishimiz qiyin, zotan
ekologiya tabiatni asrashni, qutqarishni, boyitishni targ`ib qiladi.
Biroq ularning
hammasiga faqat estetika yordamida, uning ekologiya bilan hamkorligida erishish
mumkin. Chunki estetika insonga tabiatni sevishni, uning go‟zalligiga beg`araz
munosabatda bo‟lishni o‟rgatadi, ya‟ni tabiatni faqat odamlar uchun yaratilgan deb
emas, uni jamiyatdan tashqaridagi umumolamiy mustaqil qadriyat sifatida idrok
etishni taqozo qiladi. Ha, tabiat go‟zallik va ulug`vorlik manbai, lekin faqat inson
uchungina shunday emas. Masalan, bulbul tunda, odamlar uxlaganda sayraydi,
namozshomgul va ba‟zi boshqa gullar faqat qorong`u tushayotgan paytdan boshlab
ochiladi. Demak, hayvonlarni, o‟tloqlarni, daraxtlarni, daryolarni, tog`larni faqat
“biz uchun” deb emas, “biz uchun ham” deb tushunishimiz lozim.
Buyuk faylasufi I. Kant tabiatni axloqiylik bilan bog`laydi: “Kimniki bevosita
tabiat go‟zalligi
qiziqtirsa, bu uning fikrlash tarzida, yo‟q deganda, axloqiylikka,
ezgulikka qobiliyat mavjudligidan dalolat beradi”, – deydi u.
1
Ammo H.
Hegelning, tabiatda ideal yo‟q, shu sababli u ikkinchi darajali go‟zallik turi, degan
fikri estetikada hukmronlik qilib keldi, ayniqsa, bu fikr tabiatni “bo‟ysundirishni”
targ`ib qilgan markschilikning tegirmoniga suv quydi. Natijada uzoq yillar
mobaynida tabiat estetikasiga e‟tibor qaratilmadi. Biz me‟moriy obidalarni asrash,
tiklash haqida qayg`urdik, ularni estetik qadriyatlar deb e‟lon qildik, lekin
landshaft estetikasini chetga chiqarib qo‟ydik. Hozirgi kunda shu narsa aniq
bo‟ldiki, tabiatni eng ulug` va mangu estetik qadriyat deb bilmaslik borib turgan
estetik savodsizlikdir. Aniqrog`i, bugun tabiatsiz estetikani tasavvur qilish mumkin
emas.
1
Кант И. Сочинения. В 6 т-х. Т. 5. Москва. Мысль. 1966. С. 314.
Buning sababi, birinchidan, tabiatni nosan‟at estetik ob‟ekt sifatida to‟g`ridan-
to‟g`ri idrok eta olsak (bunga keyinroq bafurja to‟xtalamiz), ikkinchidan, u san‟at
uchun insondan keyin eng boy material, manba; san‟at vositasida in‟ikos ettirilgan
tabiat estetik qadriyat sifatida ma‟naviyatimizni boyitib yashaydi. San‟atda aks
etgan tabiat o‟zining g`oyaviy-badiiyligi, abadiylikning o‟chmas lahzasi
takrorlanmas go‟zallik yoki ulug`vorlik, ba‟zan esa fojeaviylik sifatida bizni
doimiy rom etishi bilan ajralib turadi. Nosan‟at estetik ob‟ekt sifatida esa tabiat
faqat go‟zallik va ulug`vorlikni
ifodalaydi, g`oyaviy-badiiy urg`uga ega emas,
hissiyotlarimizga san‟atdagidek kuchli ta‟sir ko‟rsatolmaydi, ammo san‟atda
landshaftning butun go‟zalligini aks ettirish imkoni yo‟q. Masalan, o‟tloqdagi
giyohlar ranginligining o‟rnini hech bir rassom bo‟yog`i bosa olmaydi, ranglarning
barchasini aks ettiraman desa, rassomning rangtasviri bir-biri bilan nouyg`un
olachalpoq ranglar yig`indisidan iborat bo‟lib qoladi, san‟at asariga aylanmaydi.
Rassom bizga faqat o‟tloqning bir parchasini, o‟zi “tanlab olgan” qisminigina,
“tanlangan” ranglarnigina ko‟rsatishi mumkin. Yoki musiqa san‟atiga aylangan
tabiatni, deylik, Sayfi Jalilning dutorda ijro etilgan “To‟rg`ay” kuyini bir-ikki,
boringki, o‟n-o‟n besh marta eshitsangiz, huzur qilasiz, estetik zavq olasiz, biroq
uni har kuni tinglasangiz, u kuy qanchalik buyuk san‟at asari bo‟lmasin, joningizga
tegadi. Jonli to‟rg`ayning sayraganini esa, yillar davomida har kuni eshitsangiz
ham, har gal zavq olasiz. Shu sababli estetikada tabiatni ham nosan‟at, ham
san‟atga aylangan estetik ob‟ekt sifatida ikki yoqlama ilmiy yondashuv orqali
o‟rganish maqsadga muvofiq.
San‟atga aylangan estetik ob‟ekt sifatida tabiat deyarli barcha san‟at
turlarida va
janrlarida o‟z aksini topadi. Boshqacharoq aytganda, tabiatni “o‟rganish”,
“tushunish” barcha san‟at turlariga xos. Masalan, badiiy adabiyotda hikoyadan –
romangacha, she‟rdan – dostongacha tabiat manzarasi tasvirlanmaydigan biror
janrni topish mumkin emas. O‟rik daraxtining to‟rt fasldagi holati, ko‟klamdagi
gullagan, yozda barg yozib, meva qilgan, kuzdagi oltin rangiga kirgan, qishda
yalang`och, shoxlari nayzaga o‟xshagan ko‟rinishlari badiiy adabiyotda ham,
rassomlikda ham o‟z ifodasini topgan. O‟zbek xalq kuyi “Cho‟li iroq”da
fojeaviylikni, Betxovenning “Oydin sonati”sida inson qalbi evrilishlarining,
xayolga cho‟mgan quvonchning ifodasini ilg`aymiz. Me‟morlikda yaproqlarning
peshtoqlardagi
xandasaviy jilvasi, haykaltaroshlikdagi go‟zal kiyikning tasviri
deysizmi, xullas, tabiat barcha san‟at turlarida badiiy asarni go‟zallashtirib,
ulug`vorlashtirib turuvchi omil bo‟lib xizmat qiladi.
Xulosa qilib shuni aytish lozimki, tabiat estetikasini “ekologik estetika” doirasiga
tiqib qo‟yish mumkin emas, uni texnika yoki mehnat estetikasidan keyin turadi,
degan gaplar asossiz. U bugungi kunda san‟atdan keyingi eng qamrovli tadqiqot
ob‟ektiga ega bo‟lgan, muhimlardan muhimroq estetik nazariya turidir, uning
“hurmatini joyiga qo‟yish” vaqti allaqachon kelgan.
Dostları ilə paylaş: