12. Mavzu: shaxsiy xissiy va irodaviy soxasi. Reja

Ambivalentlik – lotincha har tomonlama kuchga ega ma’nosini anglatib 
kishining bir ob’ektning o‘ziga nisbatan bir vaqtning o‘zida paydo bo‘ladigan bir-
biriga qarama – qarshi emotsional irodaviy holatdir. 
Hissiyotda ambivalentlik bu rohatlanish va azoblanishni birga qo‘shilib va biri 
ikkinchisiga o‘tib ketmaydigan emas, balki bunda birga bo‘lish kechiriladigan 
hissiyotning zarur xarakterli sifatlaridan birini tashkil qiladi. Masalan, rashk hissida 
muhabbat va nafrat. 
Hissiyot va sezgilarning yana bir qonuniyati – bu psixosomatik korrelyasiya, 
vegetativ o‘zgarishlar bilan aloqa, bu organizm va inson hayotiy faoliyati 
vazifalarining o‘zgarishiga olib keluvchi hissiyotlar ta’sirini bildiradi. 

---

Ma’lumki, insonning ehtiyojlari ijtimoiy 
tuzum 
shakllari 
taraqqiyotiga 
qarab 
o‘zgaradi. Shu bois o‘z ehtiyojlarini 
qondirish uchun inson harakat qiladi. Shaxs 
o‘z harakatlari yordami bilan muhitga moslashadi va undan o‘z ehtiyojlari uchun 
foydalanadi. Lekin shu bilan birga odam muhitni o‘z ehtiyojlariga muvofiqlashtirib 
o‘zgartiradi, qayta quradi va o‘ziga moslashtiradi
. 
Odamning shaxs sifatidagi faollik xususiyati shundan iboratki, o‘z 
ehtiyojlarini qondirishga yordam beradigan harakatlari instinktiv harakatlar emas, 
balki asosan oqilona, ongli harakatlardir. Bu onglilik shundan iboratki, odam 
oldindan biron-bir maqsadni ko‘zlab harakat qiladi, shu maqsadga etishish uchun 
yordam bera oladigan vositali yo‘l va usullarni oldindan qidirib topadi, to‘sqinlik va 
qiyinchiliklarni engish uchun ongli ravishda kuch-g‘ayratini ishlata oladi. 
Odam faqat o‘ziga xos madaniy-ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishda-gina 
emas, balki, tabiiy-biologik ehtiyojlarini qondirishda ham ongli va oqilona ravishda 
ish tutadi. 
Odam tevarak – atrofdagi narsalarni o‘zgartirib o‘ziga moslashtirar ekan, 
yangilik yaratadi, ijod qiladi, shu yangilikni tevarak-atrofdagi voqelikka qo‘shadi, 
voqelikni o‘zgartiradi va to‘ldiradi. Umuman odam har doim harakat qilmasdan tura 
olmaydi. Ana shu jihatdan olganda odamning barcha harakatlarini ikki turkumga 
bo‘lish mumkin. Ulardan birinchisi ixtiyorsiz harakatlar bo‘lsa, ikkinchisi ixtiyoriy 
harakatlardir.
Odamning ixtiyorsiz harakatlari qat’iy bir maqsadsiz, ko‘pincha impul’siv 
tarzda, ya’ni reflektor tarzda yuzaga keladi. Masalan, yo‘talish, aks urish, ko‘z 
qovog‘ini ochib yumilishi va shu kabilar. Bu harakatlarni odam oldindan o‘ylab 
rejalashtirmaydi. Ixtiyorsiz harakatlar har qanday sharoitda yuz berishi mumkin. 
Ixtiyorsiz harakatlar ba’zan, odamning aqliy faoliyatlari bilan ham bog‘liq bo‘ladi. 
CHunonchi, ixtiyorsiz idrok, ixtiyorsiz diqqat, ixtiyorsiz esda olib qolish, ixtiyorsiz 
esga tushirish holatlari ham bo‘ladi. Bunday hollarda odamning ixtiyorsiz 
harakatlari idrok qilinayotgan narsaning boshqa narsalardan keskin farq qilishi yoki 
odamning qiziqishlari, ehtiyojlari bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. 
Irodaviy harakatlarda har doim maqsad aniq bo‘ladi. Odam o‘z oldiga 
qo‘ygan maqsadidan kelib chiqadigan natijalarni ham oldindan tasavvur eta oladi. 
Ana shuning uchun har qanday qiyinchiliklarni engib bo‘lsa ham maqsadini amalga 
oshirishga intila boradi. Masalan, odam biror imorat solayotgan paytda oxirgi natija 
qanday bo‘lib chiqishini juda yaxshi tasavvur etadi va shuning uchun qanday 
qiyinchiliklar bo‘lsa ham engib ishni davom ettira beradi. YOki talaba