13-Ma’ruza: sathni o’lchash usullari va asboblari

 
GIDROSTATIK SATH O‘LCHAGICHLAR 
 
Gidrostatik sath o‘lchagichlar ochiq idish hamda bosim ostidagi idishlarda turli suyuqliklar 
(jumladan, agressiv, tez kristallanuvchi va qovushqoq moddalar) sathni o‘lchashda ishlatiladi. 
Gidrostatik sath o‘lchagichlarda suyuqlik sathni o‘lchash suyuqlik ustuni hosil qiladigan bosimni 
o‘lchash bilan amalga oshiriladi, ya’ni 
P=H∙ρ∙g
(10) 
5-rasm
. Davriy cho‘kadigan qalqovichli va ko‘rsatishlarni 
masofaga pnematik uzatadigan sath o‘lchagich sxemasi

---

67 
bu erda P – suyuqlik ustuni hosil qilgan bosim, Pa; H – suyuqlik sathi; m; ρ - suyuqlik zichligi, kg/m
3
; 
g – erkin tushish tezlanishi, m/s
2
. 
(10) tenglama bosimni o‘lchash asosida ishlaydigan sath 
o‘lchagichlarni qurish mumkinligini ko‘rsatadi. 
Suyuqlikning gidrostatik bosimini difmanometr yordamida 
o‘lchaydigan gidrostatik sath o‘lchagichlar 
difmanometrik sath 
o‘lchagichlar
deb ataladi. 
Suyuqlikning 
gidrostatik 
bosimini 
havo 
bosimiga 
o‘zgartiruvchi gidrostatik sath o‘lchagich 
pezometrik sath 
o‘lchagich
deb ataladi. 
Difmanometr bilan ochiq va yopiq idishlardagi suyuqliklar 
sathini, ya’ni bosim ostidagi, atmosfera yoki siyraklanish 
sharoitidagi suyuqliklar sathini o‘lchash mumkin. Bunday 
asboblarning ishlash prinsipi ikki suyuqlik ustunining gidrostatik 
bosimlar farqini o‘lchashga, ya’ni idishdagi suyuqlik sathiga bog‘liq 
bo‘lgan o‘zgaruvchan suyuqlik ustuni bosimini va solishtirish 
o‘lchovi vazifasini bajaruvchi doimiy ustun bo‘yicha bosimlar farqini o‘lchashga asoslangan. 6-rasmda 
ochiq idishdagi suyuqlik sathni difmanometr bilan o‘lchash sxemasi ko‘rsatilgan. 1 difmanometrning 
ikkala impulsli naychasi nazorat suyuqlik (agar u agressiv bo‘lmasa) bilan to‘ldiriladi. Difmanometr 
sezgir elementiga ta’sir etadigan P
1
va P
2
bosimlar farqini o‘lchaydi. SHu bosimlar uchun (10) 
tenglamaga mos ravishda quyidagi ifodalarni yozish mumkin: 
P
1
=(H+h
1
)∙ρ
1
∙g 
P
2
=h
2
∙ρ
2
∙g.
(11) 
SHunday qilib, difmanometr idish 2 dagi nazorat qilinadigan suyuqlik sath H orqali 
ifodalanadigan bosimlar farqini o‘lchaydi: 
∆P=P
1
-P
2
=(H+h
1
)∙ρ
1
∙g-h
2
∙ρ
2
∙g.
(12) 
Agar ikkala impulsli naychadagi suyuklik zichligi 
ρ
1
va 
ρ
2 
bir xil va h
1
=h
2
bo‘lsa, u holda 
∆P=H∙ρ∙g
,
(13) 
bu erda, ρ=ρ
1
=ρ
2.
 
(12) va (13) lardan ko‘rinadiki, difmanometrik sath o‘lchagichining ko‘rsatishi nazorat 
qilinayotgan muhitning zichligi o‘zgarishi bilan o‘zgaradi. Agar impulsli naychalarda 
1

va 
2

zichliklar ayirmasi mavjud bo‘lsa, kursatishlarda ham xatolik paydo bo‘ladi (shu xatolikni yo‘qotish 
uchun impulsli naychalar yonma-yon yotqaziladi). Nihoyat, (13) ifoda «manfiy» impul’sli naychada 
(«–» belgi bilan belgilangan) suyuqlik sathi nazorat qilinayotgan sath 
H
o‘zgarishi bilan o‘zgarmagan 
holdagina o‘rinli. 
Buni ta’minlash uchun shu impulsli naychada muvozanatlashtiruvchi idish 
3
o‘rnatiladi. Idish va 
impulsli naycha sath o‘lchagich shkalasining boshlang‘ich belgisi deb qabul qilingan 
00
sathigacha 
suyuqlik bilan to‘ldiriladi. 
7-rasmda bosim ostida (berk idishlarda) suyuqlik sathini difmanometr bilan o‘lchash sxemasi 
ko‘rsatilgan. Muvozanatlashtiruvchi idish 
4
idishning havoli (bug‘li) bo‘shlig‘i 3 ga ulanadi va 
maksimal sathda o‘rnatiladi. Impulsli naycha 
2
idishning suyuqlikli bo‘shlig‘iga bevosita ulanadi. 
Difmanometr 
1
bilan o‘lchanadigan bosimlar farqi 
∆P
uchun ifoda difmanometrning musbatli 
P
1
va 
manfiyli 
P
2
kameralarida hosil qilinadigan bosimlar opqali osongina topilishi mumkin: 
P
1
=(h+h
0
)∙ρ
1
∙g
(14) 
bu erda, 
ρ
1
- muvozanatlashtiruvchi idish va impulsli naycha 
5
dagi suyuqlik zichligi. 
P
2
bosim 
idishdagi zichligi 
ρ
2
bo‘lgan suyuqlik ustunining gidrostatik bosimi impulsli naycha 2 dagi zichligi ρ
1
bo‘lgan suyuqlik ustuni h
0
va balandligi 
h-H
va zichligi ρ bo‘lgan idishdagi havo (bug‘) ustuni 
gidrostatik bosimlari yig‘indisidan iborat: 
P
2
=h
0
ρ
1
∙g+Hρ
1
g+(h-H)ρ∙g
(15) 
SHunday qilib, difmanometrga ta’sir etadigan bosimlar farqi 
∆P
quyidagi ifoda bilan topiladi: 
∆P=P
1
-P
2
=[hρ
1
-Hρ
2
-(h-H)ρ]∙g=[h(ρ
1
 - ρ)-H(ρ
2
-ρ)]∙g
(16)