2-Dünyagörüşü anlayışı, onun məzmunu, strukturu və tipləri
Yüklə 1,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Seyid Əzim Şirvaninin
|
Qasım bəy Zakirin
fikrincə, artıq onun dövründə xalın mənəvi dünyasına zərbə vuran mollaya, qaziyə, ruhaniyə heç kim inanmır. Milli şair olan Zakirin Axundova mühüm təsiri olmuşdur-Axundov bir neçə komediyasını Zakirdən eşitdikləri əhvalatlar əsasında qələmə almışdır. Xalqının dilini, onun ağır maddi durumunu çox yaxşı bilən Zakirin Mirzə Fətəliyə yazdığı məktublarında özünün həqiqi milli şair olduğunu bir daha əyani şəkildə göstərmişdir. Beləliklə, Qutqaşınlı, Vazeh və Zakir öz yaradıcılıqlarında həm dövrlərinin problemlərinə gerçək kontekstdən yanaşmaları və dini xurafatı daha cəsarətlə tənqid etmələri (Vazeh), həm müəyyən qədər də olsa, təmiz Azərbaycan türkcəsində yazmaları (Zakir), həm də Qərb mədəniyyətinin müsbət cəhətlərini təbliğ etmələri (Qutqaşınlı) ilə fərqlənmişlər. Təbii ki, bütün bunlar o dövr üçün cəsarətli addım, bir yenilik idi. Bu maarifçi-mütəfəkkirlər keçmişin mühafizəkar adət-ənənələrindən tamamilə qurtula bilməsələr də, onlara qarşı çıxa bilməklə bu adət-ənənələrə tamamilə bağlı olaraq da qalmadıqlarını nümayiş etdirmişlər. Onlar təmsil etdikləri mədəniyyəti inkar etməsələr də, həmin mədəniyyətin qüsurlarını cəsarətlə ifşa etmiş, bu mədəniyyətin bir yerdə dayanıb qalması ilə də razılaşmamışdırlar. Bu məqsədə xidmət edən mütəfəkkirlər öz yaradıcılıqlarında birbaşa olmasa da, dolayısı ilə, yeri gələndə artıq yeni dövrün 63 tələblərinə cavab verməyən, mühafizəkar dini və milli adət-ənənələri tənqid edir, onlara dövrün tələblərinə uyğun yeni rəng qatmağa çalışırdılar. Təbii ki, görülən bütün bunlar isə milli özünüdərk prosesinə müsbət təsir göstərir, xalqın, millətin qarşısında yeni bir səhifə açırdı. Din arxasında sığınaraq xalqı aldadan mollaları, ruhaniləri öz şeirlərində kəskin tənqid edən Seyid Əzim Şirvaninin yaradıcılığında ictimai mahiyyət daşıyan satiraları mühüm yer tutur-onu öz dövrünün dahi realist şairi kimi məşhurlaşdıran da məhz bu satiralardır. Seyid Əzimin dövrün ictimai eyiblərinə qarşı ifşaedici münasibəti onun satiralarında aydın şəkildə ifadə edilmişdir. Şairin “Əkinçinin hadisəsi”, “Padşah və əkinçi”, “Şamaxının yeni bəyləri haqqında həcv”, “Köpəyə ehsan”, “Yerdəkilərin göyə şikayəti” və s. kimi əsərlərində xalqın qanını soran istismarçı siniflər, bəy və mülkədarlar, çar məmurları, xalqı avamlıq və fanatizm girdabında saxlayan din xadimləri tənqid obyekti kimi götürülərək ifşa edilmişdir. XVIII əsrin sonundan XIX əsrin ortalarınadək olan dövrdə Azərbaycan ictimai-fəlsəfi fikrinin müəyyən xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək məqsədəuyğundur: * birincisi, Azərbaycanın Rusiya tərəfindən ilhaq edilməsi nəticəsində yaranan ziddiyyətli meyllər, ideyalar bu dövrün ictimai fikrində özünü aydın şəkildə göstərirdi-ictimai-fəlsəfi fikirdə köhnə feodal ictimai münasibətlərini, milli ənənə və milli sərvətləri qoruyub saxlamağa meyl, “milli özünəməxsusluğu” hifz edən baxışlar qalmaqda idi; * ikincisi, bu dövrdə ictimai-fəlsəfi fikirdə hələ də islam ehkamçılığının, müsəlman ilahiyyatının güclü təsiri xüsusilə hiss olunmaqda idi; * üçüncüsü, XIX əsrdə Azərbaycan ictimai-fəlsəfi fikrində maarifçilik ideyaları da əmələ gəlmiş və XX əsrin əvvəllərində o daha da qüvvətlənmişdir. Azərbaycan maarifçiliyini əsasən XIX əsr hadisəsi hesab etmək tarixi həqiqətə daha çox uyğundur-Azərbaycan maarifçiliyinin öz inkişafına görə iki mərhələyə bölmək olar: birinci mərhələ- XIXəsr-bu mərhələdə maarifçilik idealları feodal- təhkimçilik üsul idarəsinin maariflənmə yolu ilə islah edilməsi, insaniləşdirilməsi, dini fanatizm, mövhumat, cəhalətin, feodal əsarətinin kəskin tənqid edilməsi və aradan qaldırlması ilə ifadə olunrdu. Azərbaycan maarifçiliyinin ikinci mərhələsi- XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərinin əhatə edir-bu dövrün maarifçiliyi daha çox radikalizmlə, inqilabi demoratik ideyalarla qovuşması ilə, həyat proqramlarını daha qətiyyətli taktiki metodlara həyata keçirməyə meylli olması ilə fərqlənir; *dördüncü, XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan ictimai-siyasi fəlsəfi fikri üçün həm də realist inqlabi-demokratizm ideyaları xas idi-bu ideyaları maarifçiliyin ilkin dövrü nümayəndələrinin fikirlərindən fərqləndirən əsas cəhət, onların öz məqsədlərini həyata keçirmək yollarında həyata keçirdikləri taktiki vasitələri idi; *beşinci, XIX əsrn axırı XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ictimai fəlsəfi fikri üçün səciyyəvi cəhətlər mətbuatda, kosmoloji düşüncə, bioloji, tibbi və s. görüşlərdə elmi-realist ideyalara, dövrün təbii-elmi yeniliklərinə doğru dönüşündən ibarətdir-bu dövr Azərbaycan ictimai fikrinin bir çox nümayəndələri- Zərdabi, Məmmədquluzadə, Nərmanov, Köçərli, Nemanzadə-bəzi hallarda islam dini mövqeyindən çıxış etsələr də, əslində yeni üsul məktəblərinn açılmasını, Darvinin təkamül və Eynşteyinn nisbilik nəzəriyyəsini, Kainatın maddi vəhdətdən ibarət olmasını, təbii-tibbi bilkilərin yayılmasını və s. geniş təbliğ edirdilər; *a ltıncısı, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ictimai-fəlsəfi fikri üçün, ölkənin milli müstəqilliyi, suverenliyi və demokratik inkişafını türkçülük, islamçılıq və müasirlik mənəvi prinsipləri ilə vəhdətdə həyata keçirməsində görən xüsusi ideya-fəlsəfi cərəyan da xas idi-hazırda müstəqil respublikamızın dövlət quruculuğu işlərinin həyata keçirilməsində onların ideya-nəzəri irsinin və tarixi təcrübəsinin mühüm əhəmiyyəti vardır. 64 XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində şərqçilik-islamçılıq mühafizəkarlıq kimi müasirlik- qərbçiliyə qarşı dayanmışdır. Qərbdən gələn yeni dəyərləri qəbul etmək istəməyən mühafizəkarlar dövrün mövcud problemlərinin həllini yalnız islamda-şəriət qanunlarında görürdülər, avropalaşma tərəfdarları olanlar isə çıxış yolunu avropalaşmada, Qərb mədəniyyətini mənimsəməkdə görürdülər. Mühafizəkarlar heç vaxt köhnəlməyən islam dəyərlərini Qərbin yeni dəyərlərinə qarşı qoyurdular, xilas yolunu dini elmləri öyrənməkdə görürdülər. Axundovdan başlayaraq Qərb mədəniyyətini qəbul edənlər isə, islamı tamamilə inkar etməsələr də, köklü şəkildə islahatların aparılmasına ehtiyac olduğunu vurğulayırdılar. Qərbçilərin fikrincə, dəyişikliklər yalnız dinlə məhdudlaşmamalı, bütün sahələrdə-məktəb, əlifba, dövlət və s.-ciddi islahatlar aparılmalıdır. Cəmiyyətdə köklü islahatların aparılmasını zəruri sayanlar qərbçilər-müasirlik tərəfdarları kimi tanınır, mühafizəkarlar isə islamdan kənara çıxmağın mümkünsüzlüyünü iddia etdikləri və hər cür yeniliyi şəriət qanunlarında axtardıqları üçün islamçılar kimi xarakterizə olunurdular. İslamçılar- şərqçilər arasında daha ifrata varanlar-islam birliyini irəli sürənlər ittihadçılar, qərbçilər içərisində eyni mövqe tutanlar isə marksisitlər idi. İttihadçılar birmənalı şəkildə islam-şəriət qanunlarının tətbiq olunmasını vacib sayırdılar, marksistlər isə dini-idealizmi rədd edərək, dinsiz və xüsusi mülkiyyətsiz, ictimai bərabərliyin hökm sürdüyü cəmiyyət yaratmaq istəyirdilər. Həmin dövrdə Azərbaycanda bu cür ifrat mövqedə duran qərbçilərin demək olar ki, əksəriyyəti başqa millətin nümayəndələri olmuşdur, azərbaycanlı mütəfəkkirlər cür radikal mövqedən qaçırdılar. Azərbaycanda mövcud olan sosial-siyasi və iqtisadi durumun, müstəmləkə boyunduruğu altında inləyən məzlum və məhkum xalq kütlələrinin acınacaqlı vəziyyətinin, ölkədə baş verən qarışıq hadisələrin, siniflərin mübarizəsinin, inqilabi azadlıq hərəkatlarının, ədalətsizlik, haqsızlıq, zülm və istismarın törətdiyi ağır nəticələrin canlı şahidi olan Yüklə 1,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|