2 Mazkur majmuada “Fan va texnika” faniga doir me’yoriy ta’minot (o‘quv dasturi, ishchi fan dasturi), ta’lim texnologiyalari o‘z aksini topgan. Ushbu o‘quv-uslubiy majmua oliy ta’lim muassasalarining professor- o‘qituvchilari uchun tavsiya
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
“Kitob surat al-arz”
(“Yerning surati”) nomli asari va uning ilmiy faoliyatini keng yoritib bergan olimlarimizdan Ashraf Ahmedovning hissalari kattadir. Xorazmiy qalamiga mansub “Astrolyabiyaga oid risola”, “Quyosh soati haqida risola”, “Tarix to'g'risida risola”, “Musiqa haqida risola” kabi asarlari o'tmish ajdodlarimizdan biz avlodlarga qoldirgan ma'naviy- madaniy meros hisoblanadi. Xorazmiy arifmetikasi va o'nlik pozision hisoblash sistemasi. Xorazmiyning arifmetik va algebraik asarlari matematika tarixida yangi davrni - o'rta asrlar matematikasi davrini boshlab berdi va matematikaning keyingi asrlardagi rivojlanishiga beqiyos zo'r ta'sir ko'rsatdi. Ular ko'plab tadqiqotlar uchun tayanch vazifasini o'tadi; ularni ko'plab mualliflar sharhladi va ularning qismlari boshqa asarlar tarkibiga kirdi; asrlar o'ta bir necha avlodlar matematik ma'lumotlarni shu asarlardan oldi. Olim o'zining matematik asarlarida kundalik hayot talabi va ehtiyojlarini e'tiborga olgan holda olimlar uchun ham, hunarmandlar uchun ham eng kerakli bo'lgan ma'lumotlarni to'pladi hamda sermazmun va sodda iboralar bilan qisqagina yozdi. O'zining arifmetik asarida Xorazmiy arab tilida birinchi bo'lib o'nlik pozision hisoblash sistemasini va unga asoslangan amallarning bayonini keltirdi. Bu risolaning Kembrij universiteti kutubxonasida saqlanadigan lotincha qo'lyozmasi Dixit Algorizmi, ya'ni “Algorizmi dedi” iborasi bilan boshlanadi. Xorazmiy risolasi mazkur qo'lyozmaning 102a-109b-betlarini o'z ichiga oladi va kasrlarni ko'paytirish misolida amal oxirigacha yetmasdan risola tugalanadi. Ushbu qo'lyozmaning fotonusxasini t.f.d., professor Ashraf Ahmedov tomonidan keltirilgan nusxasi Xorazm Ma'mun Akademiyasining qo'lyozmalar fondida saqlanadi. Xorazmiy asar nomida faqat asosiy ikki arifmetik amalni ko'rsatgan. Chunki u ko'paytirish va bo'lish amallari ham shu ikki amalga keltirilishini nazarda tutib, shunday qaragan bo'lishi ehtimol. Xorazmiy risola avvalida, hamdu sanodan so'ng, to'qqizta harf, ya'ni raqam yordamida hindlarning hisoblash usulini bayon etmoqchi ekanligini va bu “harflar” yordamida har qanday sonni osonlik bilan qisqagina ifoda qilish mumkinligini va ular ustida amallarni bayon etmoqchi ekanligini aytadi. Lotincha qo'lyozmada hind raqamlari yozilmagan, ular o'rni bo'sh qoldirilgan. Faqat goho 1, 2, 3, 5 uchun hind raqamlari va nol uchun aylana shakli yozilgan. Misollarda o'rta asrlarda G'arbiy Yevropada keng tarqalgan rim raqamlari yozilgan bo'lib, ularga mos hind raqamlarining o'rni bo'sh qoldirilgan. Xorazmiy arifmetik risolasida hind arifmetikasigina emas, balki qadimgi yunon falsafasining akslanishi ham seziladi. Undan tashqari Xorazmiy bu asarida o'zidan avvalgi matematik asarlardan foydalanganligi ham seziladi. Bunday fikrlarni uning quyidagi so'zlari tasdiqlaydi: “Demak bir har qanday sonning tarkibida bor. Bu haqda arifmetikaga doir boshqa kitobda ham aytilgan. Bir har qanday sonning ildizidir va, demak, u sonlardan 33 tashqarida turadi. U shuning uchun sonning ildizidirki, har qanday sonni u tufayli aniqlanadi. U shuning uchun sonlardan tashqaridadirki, u o'z-o'zicha, ya'ni hech qanday boshqa sonsiz aniqlanadi”. Bu yerda “bir har qanday sonning tarkibida bor” ekanligi, “har qanday sonning ildizi” ekanligi va uning “sonlardan tashqarida”, ya'ni bo'linmas ekanligi bir tomondan pifagoreizm qarashlariga mansub bo'lsa, ikkinchi tarafdan u aristotelizmga taalluqlidir. Sonlarni hind raqamlari bilan o'nlik pozision sistemada yozilishini va “0 ga o'xshash kichik doiracha”ning ishlatilishi haqida mufassal so'zlaganidan so'ng Xorazmiy katta sonlarni aytishni o'rgatadi va bunda u faqat birlar, o'nlar, yuzlar va minglarning nomlaridan foydalanadi. Misol tariqasida Xorazmiy mana bu 180 073 051 492 863 sonning o'qilishini ko'rsatadi. U bunday o'qiladi: mingta ming ming ming ming besh marta va bz ming ming ming ming to'rt marta va sakson ming ming ming ming to'rt marta va yetmish ming ming ming uch marta va uch ming ming ming uch marta va ellik bir ming ming ikki marta va to'rt yuz ming va to'qson ikki ming va sakkiz yuz oltmish uch. Sonlarning bunday noqulay o'qilishi Sharqda ham G'arbda ham uzoq muddatga saqlanib, o'nlik pozision sistema o'zil-kesil g'alaba qilgandagina yo'qoladi. Xorazmiy aytishicha, algebrada uch xil sonlar bilan ish ko'riladi: ildiz (jizr) yoki narsa (shay), kvadrat (mol) va oddiy son yoki dirham (pul birligi). Ildiz - o'zini o'ziga ko'paytiriladigan miqdor, kvadrat esa ildizni o'ziga ko'paytirishdan hosil bo'lgan kattalikdir. Xorazmiy ko'radigan tenglamalar mana shu uch miqdor orasidagi munosabatlardir. Muhammad Muso al-Xorazmiy ijodiyotida vasiyatlar kitobi muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, bir ayol vafot etgan, vorislari - sakkiz qizi, onasi va eri edi. Bir kishiga u qiziga nasib bo'ladigan mol ulushining beshdan birigacha to'ldiruvchisini vasiyat etgan, boshqa kishiga u onasiga nasib bo'ladigan molning chorakkacha to'ldiruvchisini vasiyat etgan. Qoida bunday: kerakli merosning qismlari (sonini) aniqla, o'n uya qism bo'ladi. Molni olib, undan uning qismsiz, ya'ni qizining ulushisiz beshdan birini ayir, bu birinchi vasiyat qilingan. Keyin undan, shuningdek ikki ulushsiz, ya'ni ona ulushisiz, choragini ayir, bu ikkinchi vasiyat qilingandir. Qolgani: molning yigirmadan o'n biri va uch qism o'n uch qismga teng. O'n uch qismdan uch qismni uch qism deb ayir, senda qolgani o'n qismga teng yigirmadan o'n bir mol bo'ladi. Molingni to'ldir, ya'ni o'n bir qismga uning o'n birdan to'qqizini qo'sh. Senda hosil bo'ladi: mol o'n sakkiz-u o'n birdan ikki qismga teng. Qismni o'n bir deb olamiz, u holda mol ikki yuz bo'ladi, qism - o'n bir, birinchi vasiyatdagi - yigirma to'qqiz, ikkinchi vasiyatdagi esa yigirma sakkizdir. Onasi merosning 6/1 ni, eri 4/1 ni olganligi uchun zaruriy merosni 12 qismga bo'lish kerak edi, bundan 2 ni onasi, 3 ni eri olardi; har bir qiziga 8/7 qismdan tegardi. Kasrlardan holi bo'lish uchun Xorazmiy zaruriy merosni 13 qismga bo'ladi, bundan onasi va eri 2 va 3 qismni oladi, qizlarning har biri 1 qismdan oladi. Agar molni x, qizining ulushini y desak, x - 13y - (x/5 - y) -(x/4 - 2y), ya'ni x - 200y /11 bo'ladi. Shuning uchun x-200 , y-11 deb hisoblaymiz; vasiyat qilingan miqdorlar 1/5 x 200 - 11 - 29, 1/4 x 200 - 22 - 28 ga teng. Yana bitta misol: Bir kishi o'ladigan kasal bo'la turib, bir ayolga yuz dirhamga uylandi va uning bundan bo'lak moli yo'q edi, ayolning o'zi baravar mahri o'n dirham edi. So'ngra ayol o'ldi, u molining uchdan birini vasiyat qilgan. Keyin eri o'ldi. 34 Qoidasi: u ayoldagi yuzdan uning mahrini, ya'ni o'nni ayir. Unda to'qson dirham qoladi, vasiyat qilinganni ana shundan hisoblanadi. Vasiyat qilinganni narsa deb ol va uni shunda ayir. Narsasiz to'qson qoladi. Ayolning qo'lida o'n dirham va narsa qoladi. U o'z molining uchdan birini, ya'ni uch-u uchdan bir dirham va uchdan bir narsani vasiyat qilgan. Olti-yu uchdan ikki dirham va uchdan ikki narsa qoladi. Bundan eri merosining o'ziga qaytadigani - yarmi, ya'ni uch-u uchdan bir dirham va uchdan bir narsa. Erining merosxo'rlari qo'lida narsaning uchdan ikkisisiz to'qson uch-u uchdan bir dirham qoladi. Mana shu xotini merosining ikki baravaridir, ya'ni narsa, chunki xotin eri qoldirgan merosning uchdan birini vasiyat qilishga haqi bor. Uning vasiyat qilganining ikki baravari ikki narsadir. To'qson uch-u uchdan birni uchdan ikki narsa bilan to'ldir va buni ikki narsaga qo'sh. Hosil bo'ladi: to'qson uch-u uchdan bir dirham ikki-yu uchdan ikki narsaga teng. Bitta narsa shuning sakkizdan uchidir, ya'ni to'qson uch-u uchdan birning sakkizdan uchi, ya'ni o'ttiz besh dirhamdir. Muhammad Muso al-Xorazmiyning ushbu kitobida ko'plab vasiyatlar haqida turlicha misollar keltirilgan. Buyuk bobomiz Muhammad Muso al-Xorazmiyning matematikaga oid boy merosi beqiyos qirralidir. Abu Abdulloh Al-Xorazmiy. Milodning IX—XI asrlari Markaziy Osiyoda ilm-fan yuksak taraqqiy etgan va buyuk allomalar davri edi. O’sha davrning keng bilimli, peshqadam olimlaridan biri Abu Abdulloh al-Xorazmiy bo’lgan. Bu olim haqida saqlanib qolgan ma’lumotlar juda kam. Olimning to’liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Yusuf al-Xorazmiydir. Uning yoshligi Xorazmning Xiva, Zamaxshar va qiyot shaharlarida o’tgan. Bu shaharlarda u voyaga etgan, yashagan, ta’lim olgan. Olim Xurosonda ham yashagan. Uning mashhurligi vazir Abul Hasan al-Utbiy ho’zurida kotib bo’lib xizmat qilgan davrida cho’qqisiga chiqqan. Shu vazifasi tufayli u «al-kitob al-Xorazmiy» nomi bilan ham tanilgan. O’z xizmat vazifalari yuzasidan Buxoroga tez-tez borib turgan va ko’pgina allomalar bilan hamsuhbat bo’lgan. Ayni vaqtda ilmga chanqoq olim xizmat asnosida amirning boy kutubxonasidan foydalanish huquqini qo’lga kiritgan. Abu Abdulloh al- Xorazmiy 997 yidda vafot etgan. Olimning dunyoqarashi o’sha davrda keng tarqalgan qadimgi yunon falsafasi va madaniyati, Sharq namoyandalari Yoqub ibn Ishoq al-Kindiy, Abu Nasr al-Forobiy hamda Abu Bakr ar-Roziy ta’siri ostida shakllandi. Abu Abdulloh al-Xorazmiyning bizgacha etib kelgan, ko’pchilik asarlari singari o’sha davrning ilm tili — arab tilida bitilgan, yagona ma’lum asari — «Mafotih al-ulum» («Ilmlar kalitlari»)dir. «Mafotih al-ulum»ning qo’lyozma nusxalari juda ko’p emas. Yaqin-yaqingacha uning to’rt nusxasi bor deb hisoblanib kelinar edi. Ana shu to’rt nusxadan uchtasi Buyuk Britaniya mo’zeyida 7528, 23429 va 2524 raqamlari hamda Berlin kutubxonasida 1051 raqami ostida saqlanadi. Amriqolik olim K. Bosvort asrimizning 60-yillarida ushbu asarning yana olti nusxasini Turkiya kutubxonalarida borligini aniqladi. Barcha olti nusxa Istambul shahridagi kutubxonalardadir. Abu Abdulloh al-Xorazmiyning bu asari O’rta asarlardagi fanlar rivojlanishi tarixiga oid kamyob manba sifatida ko’pgina olimlarning diqqat-e’tiborini o’ziga jalb etdi. Birinchi bo’lib bu manbani o’rgangan va 1895 yilda nashr qilgan olim — gollandiyalik sharqshunos Van Flotendir. Shuningdek, I. Yu. Krachkovskiy, V. V. Bartold, K. Brokelman, E. Videman, G. Sarton, M. M. Xayrullaev, U. I. Karimov, G. 35 P. Matvievskaya, H. Hasanov, A. Sharipovlar ham asarning turli tomonlarini tadqiq qilganlar. «Mafotih al-ulum» o’ziga xos qomusiy asar bo’lib, o’sha davrdagi deyarli hamma asosiy fan sohalarini o’z ichiga qamrab olgan. Mual-lif O’rta asrlardagi har bir ilm mazmunini sharhlash yo’li orqali tushuntirib beradi. Olim ilmlarni ikkiga bo’lib, ularga «arab — shar’iy» va «arab bo’lmagan»larga ajratadi Bu hol olim o’z davrining namoyandalari singari ilmlar tasnifida ularni ikki qismga bo’lish an’anasiga sodiq qolganligini ko’rsatadi. Uning birinchi an’anaviy «arab» ilmlari qismi o’n bir bobdan iborat fiqh, etti bobdan iborat kalom, o’n ikki bobdan iborat grammatika (sarf va nahv), sakkiz bobdan iborat ish yurgizish, besh bobdan iborat she’r va aruz hamda to’qqiz bobdan iborat tarixdan tashkil topgandir. Ikkinchi qismiga esa «arab bo’lmagan» quyidagi ilmlar kiritilgan: ular — uch bobdan iborat falsafa, to’qqiz bobdan iborat mantiq, sakkiz bobdan iborat tib, besh bobdan iborat arifmetika, to’rt bobdan iborat handasa, shuningdek, to’rt bobdan iborat ilm an-nujum, uch bobdan iborat musiqa, ikki bobdan iborat mexanika va uch bobdan iborat kimyodir. Shunday qilib, asar ikki qismdan iborat bo’lib, unda o’n besh ilm to’qson uch bobda bayon etilgan. Abu Abdulloh al-Xorazmiy ilmlar tasnifining shakli quyidagicha: Shariat va u bilan bog’liq «arab» ilmlari: 1. Fiqh, ya’ni musulmon huquqshunosligi. 2. Kalom, ya’ni din asoslari. 3. Grammatika. 4. Ish yurgizish. 5. She’riyat va aro’z. 6. Tarix. «Arab bo’lmagan» ilmlar (yunon va boshqa xalqlar): 1. Nazariy falsafa: a) tabiiy ilmlar — tibbiyot (tib, samoviy hodisalar — meteorologiya, mineralogiya, alkimiyo, mexanika) — quyi; b) riyoziyot ilmlari (arifmetika, handasa, ilm an-nujum, musiqa) — o’rtanchi; v) ilohiy, ya’ni metafizika — oliy ilm; g) mantiq. 2. Amaliy falsafa: a) axloq — etika (odamni boshqarish); b) uyshunoslik (uyni boshqarish); v) siyosat (shaharni, mamlakatni boshqarish). 36 «Mafotih al-ulum»da ilmlar tasnifi har bir fanning predmetini aniqlash hamda ularning asosiy atamalarini qisqa va aniq bayon etish bilan birgaliqda olib boriladi. Bu erda, biz zikr etganimizdek, Abu Abdulloh al-Xorazmiy o’z tasnifida o’sha davr an’anasi, ya’ni ilmlarni ikkiga bo’lishni qo’llab-quvvatlab, shar’iy va falsafiy ilmlarga ajratadi. An’anaviy «arab» ilmlari. Shu ilmlardan biri, fiqhda muallif islom qonunshunosligining asosi bo’lgan va islom huquqi posbonining doimiy dasturi qur’on, payg’ambar so’zlari, hikmatli gaplari va hayotlarini aks ettiruvchi Sunnat, Hadis va uning xillari; Ijmo’ — islom jamoasining yakdillik bilan tan olgan qarori; shariat qonun-qoidalariga amal qilishni, ya’ni tahorat qilish, namoz o’qish, azon aytish, ro’za tutish, zakot to’lash ustida to’xtab o’tadi. Ikkinchi bo’lim kalomda o’sha davrda Yaqin va O’rta Sharkda mavjud bo’lgan ko’pgina mazhablar haqida ma’lumotlar berilgan. Xususan bu mazhablarning ettiga bo’lib bayon etilishi, ayniqsa, mu’taziliylar haqidagi mukammal tafsilotlar muhim ahamiyatga egadir. Shu bilan birga grek-xristian mazhablari, islomgacha bo’lgan davrdagi Eron va Yamandagi diniy e’tiqodlar, Hindistonda tarqalgan ba’zi dualistik mazhablar va oqimlar hamda zardushtiylik bayon etiladi. Bu ma’lumotlar Yaqin va O’rta Sharq hamda Markaziy Osiyodagi xalqlarning dinlari tarixini o’rganishda g’oyat katta ahamiyatga egadir. Arab adabiy tili grammatikasi, uning qonun-qoidalari grammatika bo’limida bayon etilgan. Ayni paytda muallif arab she’riyati va uning tarkibiy qismlaridan bo’lgan aro’z ustida ham mufassal to’xtalib o’tgan. Ish yurgizish bo’limi davlat devoni, soliq turlari va olinishi, soliq yig’uvchilarning vazifalari, askarlar ro’yxati, ularning kiyim-kechagi va to’lanadigan maoshlari, irrigatsiya shahobchacharida foydalaniladigan atamalar, kanal xillari, suv uskunalari, ikki daryo (Sirdaryo va Amudaryo.— R. B.) oralig’idagi sug’orish tizimlari haqidagi ma’lumotlarni yoritib berishi bilan muhimdir. Asarning tarix bo’limida afsonaviy podshohlardan boshlab, tartib bilan turli davr va mamlakatlar maliklari, Umaviylar va Abbosiylar xalifaligi, islomgacha bo’lgan davrdagi Yaman tarixi, Rum va Yunon tarixi haqida mu.fassal ma’lumotlar keltirilgan. O’rta asrlarda odamlar jamoasini tabaqalarga bo’linishi ham shu bo’lim- da zikr etiladi. An’anaviy bo’lmagan - «Arab Bo’lmagan» Ilmlar. Bu ilmlar qatorida birinchi bo’lib falsafa qayd etilib, unda ushbu ilm atamalarining sharhi bilan bir qatorda ilmlar tasnifi masalasi yoritilgan. Arastuning mantiqqa oid kitoblari sharhi Xorazmiy asarining mantiq bo’limida o’z aksini topali. Unda muallif Yaqin va O’rta Sharq hamda Markaziy Osiyodagi ushbu ilm haqidagi ma’lumotlar, oldinga surilgan ajoyib g’oyalardan foydalanib, ularni yanada boyitdi. 37 Asarning tabiiy ilmlarga oid bo’limlari O’rta asr Sharqida ilmiy yuksalish darajasini o’rganish nuktai nazaridan nihoyatda ma’lumotlarga boydir. Tibga oid bo’limda kasalliklar, sodda va murak kab dorilar haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. Ushbu bo’limda o’sha davr tabobatida ma’lum bo’lgan va keng tarqalgan mijoz hamda qon tomiri urushiga qarab kasallikni aniqlash to’g’risidagi nodir tavsiflar berilgan. Kimyo bo’limida ham Xorazmiy O’rta asr Sharqidagi kimyoviy bilimlar haqida nihoyatda qimmatli ma’lumotlarni keltiradiki, ular Sharqda tabiiy fanlar rivojini o’rganishda muhim ahamiyatga egadir. Riyoziyot bo’limida Urta asr Sharqidagi matematik ilmlar holati bayon etiladi. Al-Xorazmiy matematik tushunchani aqlning ixtiyoriy ijodi emas, balki ob’ektiv olamning ma’lum tomonlari, predmetlar munosabatlarining in’ikosi deb talqin etadi. Masalan, muallif Forobiy g’oyalarini davom ettirib. arifmetikani ikkiga: nazariy va amaliyga ajratadi. U kub sonlar bilan bir qatorda shakliy sonlarni ko’rib chiqish bilan nazariy arifmetikaning ba’zi bir tomonlarini boyitdi. Handasa ham nazariy va amaliy qismlarga bo’linadi, bu esa o’sha davrda uning boshqa riyoziyot ilmlari kabi yuqori darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Astronomiya bo’limida uning vazifasi bilan birga tarixiga oid masalalar ham ko’rib o’tiladi. Xorazmiy o’z tasnifida musiqani riyoziyot ilmlariga qo’shadi va unda musiqaviy asboblar, tovushlarning o’zaro mutanosibligi, tartibi, sozi(lad) tavsiflanadi va oxirida ritm haqidagi ta’limot ko’rib chiqiladi. Mexanika bo’limida, og’ir yuklarni va dalalarni sug’orish maqsadida ishlatiladigan qurilmalar, ya’ni sodda mashinalar, ularning to’zilishi va vazifalari ustida to’xtab o’tiladi, Xorazmiy dunyoviy ilmlar ustida to’xtaganda, ularning amaliy ahamiyatini ochib berishga harakat qiladi. Umuman, asarda Abu Abdulloh al-Xorazmiy o’z davri tabiiy va riyoziyot ilmlarini yaxshi bilganligi, ularni nazariy falsafaga kiritish bilan, bir tomondan, ularning ahamiyatini oshirish va ta’kidlash, ikkinchi tomondan, falsafani boyitishga intilganligi o’z ifodasini topgan. Al-Xorazmiyning «Mafotih al-ulum» asari O’rta asr madaniyati va ma’naviyatini o’rganishda muhim ahamiyatga egadir. Yaqin- yaqingacha uning to’rt nusxasi bor deb hisoblanib kelinar edi. Ana shu to’rt nusxadan uchtasi Buyuk Britaniya mo’zeyida 7528, 23429 va 2524 raqamlari hamda Berlin kutubxonasida 1051 raqami ostida saqlanadi. Amriqolik olim K. Bosvort asrimizning 60-yillarida ushbu asarning yana olti nusxasini Turkiya kutubxonalarida borligini aniqladi. Barcha olti nusxa Istambul shahridagi kutubxonalardadir. Abu Abdulloh al- Xorazmiyning bu asari O’rta asarlardagi fanlar rivojlanishi tarixiga oid kamyob manba sifatida ko’pgina olimlarning diqqat-e’tiborini o’ziga jalb etdi. Birinchi bo’lib bu manbani o’rgangan va 1895 yilda nashr qilgan olim — gollandiyalik sharqshunos Van Flotendir. Shuningdek, I. Yu. Krachkovskiy, V. V. Bartold, K. Brokelman, E. Videman, G. Sarton, M. M. Xayrullaev, U. I. Karimov, G. P. Matvievskaya, H. Hasanov, A. Sharipovlar ham asarning turli tomonlarini tadqiq qilganlar. Shu ilmlardan biri, fiqhda muallif islom qonunshunosligining asosi bo’lgan va islom huquqi posbonining doimiy dasturi qur’on, payg’ambar so’zlari, hikmatli 38 gaplari va hayotlarini aks ettiruvchi Sunnat, Hadis va uning xillari; Ijmo’ — islom jamoasining yakdillik bilan tan olgan qarori; shariat qonun-qoidalariga amal qilishni, ya’ni tahorat qilish, namoz o’qish, azon aytish, ro’za tutish, zakot to’lash ustida to’xtab o’tadi. Ikkinchi bo’lim kalomda o’sha davrda Yaqin va O’rta Sharkda mavjud bo’lgan ko’pgina mazhablar haqida ma’lumotlar berilgan. Xususan bu mazhablarning ettiga bo’lib bayon etilishi, ayniqsa, mu’taziliylar haqidagi mukammal tafsilotlar muhim ahamiyatga egadir. Shu bilan birga grek-xristian mazhablari, islomgacha bo’lgan davrdagi Eron va Yamandagi diniy e’tiqodlar, Hindistonda tarqalgan ba’zi dualistik mazhablar va oqimlar hamda zardushtiylik bayon etiladi. Bu ma’lumotlar Yaqin va O’rta Sharq hamda Markaziy Osiyodagi xalqlarning dinlari tarixini o’rganishda g’oyat katta ahamiyatga egadir. Arab adabiy tili grammatikasi, uning qonun-qoidalari grammatika bo’limida bayon etilgan. Ayni paytda muallif arab she’riyati va uning tarkibiy qismlaridan bo’lgan aro’z ustida ham mufassal to’xtalib o’tgan. Ish yurgizish bo’limi davlat devoni, soliq turlari va olinishi, soliq yig’uvchilarning vazifalari, askarlar ro’yxati, ularning kiyim-kechagi va to’lanadigan maoshlari, irrigatsiya shahobchacharida foydalaniladigan atamalar, kanal xillari, suv uskunalari, ikki daryo (Sirdaryo va Amudaryo.— R. B.) oralig’idagi sug’orish tizimlari haqidagi ma’lumotlarni yoritib berishi bilan muhimdir. Asarning tarix bo’limida afsonaviy podshohlardan boshlab, tartib bilan turli davr va mamlakatlar maliklari, Umaviylar va Abbosiylar xalifaligi, islomgacha bo’lgan davrdagi Yaman tarixi, Rum va Yunon tarixi haqida mu.fassal ma’lumotlar keltirilgan. O’rta asrlarda odamlar jamoasini tabaqalarga bo’linishi ham shu bo’lim- da zikr etiladi. An’anaviy Bo’lmagan - «Arab Bo’lmagan» Ilmlar. Bu ilmlar qatorida birinchi bo’lib falsafa qayd etilib, unda ushbu ilm atamalarining sharhi bilan bir qatorda ilmlar tasnifi masalasi yoritilgan. Arastuning mantiqqa oid kitoblari sharhi Xorazmiy asarining mantiq bo’limida o’z aksini topali. Unda muallif Yaqin va O’rta Sharq hamda Markaziy Osiyodagi ushbu ilm haqidagi ma’lumotlar, oldinga surilgan ajoyib g’oyalardan foydalanib, ularni yanada boyitdi. Asarning tabiiy ilmlarga oid bo’limlari O’rta asr Sharqida ilmiy yuksalish darajasini o’rganish nuktai nazaridan nihoyatda ma’lumotlarga boydir. Tibga oid bo’limda kasalliklar, sodda va murak kab dorilar haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. Ushbu bo’limda o’sha davr tabobatida ma’lum bo’lgan va keng tarqalgan mijoz hamda qon tomiri urushiga qarab kasallikni aniqlash to’g’risidagi nodir tavsiflar berilgan. Kimyo bo’limida ham Xorazmiy O’rta asr Sharqidagi kimyoviy bilimlar haqida nihoyatda qimmatli ma’lumotlarni keltiradiki, ular Sharqda tabiiy fanlar rivojini o’rganishda muhim ahamiyatga egadir. Riyoziyot bo’limida Urta asr Sharqidagi matematik ilmlar holati bayon etiladi. Al-Xorazmiy matematik tushunchani aqlning 39 ixtiyoriy ijodi emas, balki ob’ektiv olamning ma’lum tomonlari, predmetlar munosabatlarining in’ikosi deb talqin etadi. Masalan, muallif Forobiy g’oyalarini davom ettirib. arifmetikani ikkiga: nazariy va amaliyga ajratadi. U kub sonlar bilan bir qatorda shakliy sonlarni ko’rib chiqish bilan nazariy arifmetikaning ba’zi bir tomonlarini boyitdi. Handasa ham nazariy va amaliy qismlarga bo’linadi, bu esa o’sha davrda uning boshqa riyoziyot ilmlari kabi yuqori darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Astronomiya bo’limida uning vazifasi bilan birga tarixiga oid masalalar ham ko’rib o’tiladi. Xorazmiy o’z tasnifida musiqani riyoziyot ilmlariga qo’shadi va unda musiqaviy asboblar, tovushlarning o’zaro mutanosibligi, tartibi, sozi(lad) tavsiflanadi va oxirida ritm haqidagi ta’limot ko’rib chiqiladi. Mexanika bo’limida, og’ir yuklarni va dalalarni sug’orish maqsadida ishlatiladigan qurilmalar, ya’ni sodda mashinalar, ularning to’zilishi va vazifalari ustida to’xtab o’tiladi, Xorazmiy dunyoviy ilmlar ustida to’xtaganda, ularning amaliy ahamiyatini ochib berishga harakat qiladi. Umuman, asarda Abu Abdulloh al- Xorazmiy o’z davri tabiiy va riyoziyot ilmlarini yaxshi bilganligi, ularni nazariy falsafaga kiritish bilan, bir tomondan, ularning ahamiyatini oshirish va ta’kidlash, ikkinchi tomondan, falsafani boyitishga intilganligi o’z ifodasini topgan. Al- Xorazmiyning «Mafotih al-ulum» asari O’rta asr madaniyati va ma’naviyatini o’rganishda muhim ahamiyatga egadir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|