2 Nİzami GƏNCƏVİ

dörd ünsürü (su, od, torpaq, hava) olan bir dar ağacıdır ki, çoxlarını çarmıxa 

çəkmişdir. Buraya çoxları gəlib-getmişdir. 

93

 

                                Əlində tərəzi mahir söz ölçən, 

                                         Saxta əşrəfini saldı rövnəqdən. 

Burada Nizami özünü mahir söz ustası, əsərini də sözün dəyərini, saxta, 

ya saf olduğunu təyin edən tərəzi, əyar adlandırır. 

94 

                               Hər hərfin üstünə barmaq bassam mən, 

                                       Tapılmaz üstündə qələm işlədən. 

Yəni  mən  başqalarının  əsərinə  toxunmaq  istəmirəm:  nöqsan  axtarmağa 

başlasam, tənqidimin qabağında heç kəs dura bilməz, 

95

 

                                Elə bir dabbaqlıq etdim bu gönə, 

                                        Mətanət göstərsin hər ağır günə. 

Yəni  mən  özümə  elə  tərbiyə  vermişəm  ki,  mənə  əziyyət  etsələr  də, 

başqasını incitməyə qalxışmaram. 

96

 

                                O yaşıl sərv ilə Rumun torpağı 

                                        Reyhantək bəzəndi, şənləndi bağı. 

Yəni  gənc  İskəndərlə  bütün  Rum  ölkəsi  xoşbəxt  oldu  və  onunla  fəxr 

etməyə başladı 

97

 

                               Gəldi qurd ağzından sübhün nəfəsi, 

                                       Keşikçi itinin kəsildi səsi. 

Qurd  ağzı  -  yalançı  səhər,  dan  yeri  deməkdir;  yəni  sübh  açılmağa 

başlayanda, qarovulçunun itinin səsi kəsiləndə, itlər yatanda. 

98

 

                               Coşdu toppuz, yağdı mancanaq daşı, 

                                       Əyildi öküzün, balığın başı. 

Yəni  elə  şiddətli  müharibə  oldu  ki,  enən  gürzlərin  qüvvətindan  yerin 

altında öküzün və balığın (gav-mahinin) başı əyildi. 

99

                                  Ləli yer öküzü udduğu zaman, 

                                     Pusqudan sıçradı qapqara aslan.   

Dini rəvayətə görə, yer gav-mahinin, o da suyun üzərində durur. Günəş də 

gedib  haman  suda  batır.  Yəni  gövhərə  bənzəyən  günəşi  gav-mahi  uddu, 

nəticədə qaranlıq çökdü. 

100 

                               Mənimlə bu qorxu bilməyən pələng, 

                                       Olmasın Rum, zənci kimi iki rəng. 

Yəni  bu  pələng  qorxusuz  və  iki  rəngli  olan  dünya  mənimlə  ikiüzlülük 

etməsin, mənə qalib gəlməsin. Rum - ağ rəngə, gündüzə, zənci - qara rəngə, 

gecəyə işarədir. 

101 

                               Aldadan yol oldu bu uzaq yollar, 

                                                                                                            

431

                                       Yeddinci fələkdə ancaq işıq var. 

                                                                                                            

432

Yəni dünyanın çox uzun olan yolu azdırıcıdır və qurtuluş işığı çox uzaqda 

görünür. 

102

                                Çin şahı atına qoyarkən yəhər 

                                       Zəncinin nalına od vurdu göylər. 

Yəni səhər açılmağa başlayanda gecə atını sürətlə sürüb getdi. 

103 

                                              

Günəşi pusqudan fələk sıçratdı, 

                                       Ulduzlar üzüyü əlindən atdı. 

Yəni Günəş çıxarkən ulduzlar söndü. 

104

                                Dəvənin zəngindən, fil güzgüsündən 

                                      Sədəf şəvə doğdu inci doğurkən. 

Şərq mifologiyasına görə, yağış dənizə ildırımsız yağanda sədəflər dürrə, 

ildırımla  yağanda  isə  şəvəyə  hamilə  qalır.  Beytin  mənası:  müharibədə

dəvələrin boynundan asılan zənglərin ildırım kimi səsindən, fillərin üstündə

olan güzgülərin şimşək kimi parıltısından dəniz sədəfləri dürr əvəzinə şəvəyə

hamilə qalırlar. 

105

                              Maral buynuzuna göndər zeh çəkər, 

                                    Qarışqa başını dırnağa tikər. 

Maral buynuzundan qayrılmış yay və yabanı eşşək gönündən hazırlanmış 

kirişlə elə düzgün ox atıla bilər ki, qarışqanın başını ayağına tikər. 

106

                               Göylərin Harunu keşik çəkərək, 

                                     Belinə asmışdı saysız qızıl zəng. 

Göy  Harunu  və  ya  hindusu  -  gecə  qarovulçusu  Zühəl  ulduzudur  ki, 

yeddinci  fələkdə  olur.  Dinlər  tarixinə  görə,  yəhudilərin  peyğəmbəri  Musa, 

qardaşı  Haruna  qarovulçuluq  vəzifəsini  tapşırmışdı.  Harun  qurşağının  və

paltarının  dövrəsinə  qızıl  zınqırovlar  asmışdı.  Qarovulçu  mənasında  işlənən 

Harun sözü buradan alınmışdır. 

107

                               Ordunun çəkisi elədikcə meyl, 

                                     Bu gözdən o gözə axıdırdı sel. 

Nizami  burada  bir-birinə  qarşı  duran  iki  ordunu  gözləri  poladdan 

hazırlanmış bir tərəzinin bir-birini dartan iki gözünə bənzədir. Beytin mənası: 

poladdan  silahlar  daşıyan  iki  quüvvətli  ordu  iki  tərəzi  başı  kimi  bir-biri  ilə

vuruşurdu. Bu gözdən o gözə qan sel kimi axırdı. 

108

                              Zəncinin qəlbinə çökmüşdü qorxu: 

                                    "Biz ipək sanırdıq, cod palazmış bu.,.". 

Yəni  biz  əvvəl  zənn  edirdik  ki,  İskəndər  yumşaq  və  ədalətlidir.  İndi 

görürük ki, o, çox zalım və adamyeyəndir. 

109

                              Hər filin belinə taxt qoyulmuş ac, 

                                    Üstündə bir zənci, başında bir tac. 

                                                                                                            

433

Yəni fillər üstündə ağ şirmayı yəhərlərdə zəncilər oturmuşdular. Onların 

başlarında qıvrım saçları müşkdən taca bənzəyirdi. 

                                                                                                            

434

110

                                 Fülərin yanınca gedən piyada 

                                       Hər yerdə yüz fili salırdı bəndə. 

Burada  Nizami  şahmat  oyununun  gedişlərindən  istifadə  edir.  Şahmatda 

piyada filin yolunu kəsə bilir. 

111

                                Coşarsam atından salaram Nili, 

                                      Bu rüxüm piyada buraxar fili. 

Yəni  mənim  nərəm  Nil  çayının  səsini  batırar.  Mənim  heybətim  fili 

dəhşətə gətirər. 

112

                               Rəcəzi bitincə tərpəndi duman, 

                                     Xəznədə qıvrıldı sanki bir ilan. 

Rəcəz  -  vuruşanların  mübarizəyə  girməzdən  qabaq  yüksək  tonla 

oxuduqları  şeirdir.  İran  mifologiyasına  görə,  xəzinəni  ilan  mühafizə  edir. 

Yəni ilan xəzinə sövdası ilə qıvrılan kimi, o da qalibiyyət arzusu ilə qıvrıldı. 

113

                                Kəməndi tamğaclı qaşına bənzər, 

                                      Çaçların qurduğu yay kimi çənbər. 

Tamğac - Türküstan şəhərlərindən biri, Çaç isə indiki Daşkəndin yerində 

bir şəhər olmuşdur. Tamğaclılarda qaşlarını kaman kimi düzəltmək adət idi. 

Çaçlılar da yaxşı kaman qayırmaqla məşhur olmuşlar. 

114

                               Mən ərəb huşlu bir Rum sərvəriyəm, 

                                     Zənci öldürən bir sübhün nuriyəm. 

Ərəblər ayıqlıqları ilə seçilərdilər. Zənci qaralığından gecəyə bənzədilir. 

Rumlu da sübh kimi ağ olur. Yəni sübh gecənin qaranlığını boğan kimi mən 

də zənci öldürənəm. 

115

                              Fil kəskin qolumdan bir qılınc yesə, 

                                    Filban Nil küpünə atar əlbəsə. 

Yəni filə  bir  zərbə vursam,  filin  sahibi  matəm  paltarı  geyər. Nil  küpü  -

sürməyi boyaq küpü deməkdir. 

116

                             Poladın açdığı dərin yaradan, 

                                   Qalmadı abinus ağacında can. 

Abinus  ağacı  -  Hindistanda  bitən  sərt  və  qara  bir  ağacdır;  burada  isə 

zəncinin vücudu deməkdir. Yəni bir zərbə ilə zənci məhv oldu. 

117

                             O qara buluda qızdı hökmüran, 

                                   Çəkdi ağ nəhəngi qara qınından. 

Qara bulud - zənci, ağ nəhəng - qılınc deməkdir. 

118

                             Zəncilər gecəydi, rumlular çıraq, 

                                   Rumlular qarğanın gözüydü ancaq. 

Yəni zəncilərin qoşunu gecə kimi qara, rumluların qoşunu isə çıraq kimi 

(ağ)  idi;  yaxud  zəncilər  qarğa  kimi  qara,  rumlular  qarğanın  gözü  kimi  ağ 

                                                                                                            

435

idilər. Burada həmçinin zənci qoşunların çoxluğu və rumlu qoşunların azlığı

da ifadə edilmişdir. 

                                                                                                            

436

119

                                Əqiqlər şəvədən qalamış ocaq, 

                                    Zəncilər od tutub, kül qalmış ancaq. 

Əqiq - qırmızı rumlular, şəvə isə qara zəncilərdir. Yəni rumlular zənciləri 

qalayıb yandırdılar. 

120

                               Qarğalar ağ şahin əlində əsir. 

Yəni İskəndər zəncilərə qalib gəldi. 

121 

                                İnsanın yükünü çəkən hər hammal,  

                                    Ya çıraq daşıyır, yaxud ipək mal. 

Həbəşlər gah qalib gəlir, gah məğlub olurdular. Lakin bu halların ikisi də, 

hammalın  müştərisi  kimi  təsadüfdən  asılı  olurdu.  Yəni  hammalın  daşıdığı

mal  özününkü  olmadığı  kimi,  həbəşin  qələbəsi  də  onun  müvəffəqiyyəti 

sayılmazdı. 

122

                                 Göy üzü geyərkən lacivərd paltar, 

                                       Hər kəsə lacivərd paltar hazırlar. 

Lacivərd        -  tünd  göy,  həm  də  matəm  rəngi  sayılır.  Yəni  lacivərd 

rəngində olan göylər insanlar üçün də o rəngdə matəm paltarı biçər. Deməli, 

göylərin, fələyin qəza-qədərindən yaxa qurtara bilməzsən,  

123 

                                Çox danə görərsən bu dəyirməndə,  

                                     Növbətlə üyüdür unu hər bəndə. 

Yəni dünya dəyirmanında dən, sərvət çoxdur. Hər kəs öz dənini növbətlə 

o  dəyirmanda  üyüdüb  faydalanır.  Demək,  rumlular  da  öz  növbələrində  bu 

dünya dəyirmanından istifadə etdilər. 

124

                                 Həndəsi hərflər, cizgili xətlər, 

                                       Bildirir sənindir şanlı bir zəfər. 

Yəni  həndəsi  xəttin  hərfləri  göstərir  ki,  sən  qalibsən.  Həndəsi  xətt  -

Ərəstunun  atasının  İskəndərə  vermiş  olduğu  qalibiyyət  və  məğlubiyyət 

cədvəlinə işarədir. 

125

                                Şah içdiyi camın hər damcısından,  

                                     Mühəndis əkirdi gözəl bir fidan. 

Yəni  şah  şərab  içdikcə  falçı  mühəndis  bir  ümid  ağacı  əkirdi,  ona  gözəl 

vədlər verirdi. 

126

                                 Qasidə tapşırdı bir top, bir çıvkan, 

                                        Bir çuval küncüd də verdi ərməğan. 

Qədimdə  İnsanlar  bir-birilə  məktub  əvəzinə  əşya  göndərər  və  öz 

fikirlərini onların vasitəsilə bir-birinə çatdırardılar. Buna əşya yazısı deyilir. 

Əlifba icad edilməmişdən qabaq bu, əsas yazı formalarından biri olmuşdur. 

127 

                                          

Küncüddən çox olsa Dara qoşunu, 

                                     Mənim də quşlarım dənləyər onu. 

                                                                                                            

437

                                     Üzərlik doldurdu kiçik çuvala, 

                                     Qasidə verincə dedi: "Çıx yola!" 

                                                                                                            

438

El  arasında üzərliyi  bədnəzərdən qorunmaq üçün  yandırarlar. Lakin  son 

dərəcə  acı  olduğu  üçün  quşlar  onu  yeməz.  Dara  İskəndərə  küncüd 

göndərmişdi;  İskəndər  dedi  ki,  onu  mənim  quşlarım  yeyər,  yəni  sənin 

qoşununu mənim əsgərlərim yox edər. İskəndər isə Daraya üzərlik göndərdi 

və bununla demək istədi ki, mənim qoşunumu düşmənin quşları yeyə bilməz. 

128 

                                              

Mən onu içərsəm verər səadət, 

                                       O məni yeyərsə doğar fəlakət. 

Yəni mən şərabı içsəm, o, qəlbimə hərarət və işıq saçar, o məni yesə, yəni 

bərk sərxoş edib məni öldürsə, qismətim torpaq olar. 

129 

                                               

Keyxosrov dünyadan edərkən səfər, 

                                       Cavahir camından vermişdi xəbər. 

İran  mifologiyasında  Keyxosrovun  gövhər  bir  camı  varmış  ki,  dünyanın 

bütün  hadisələri,  həm  keçmiş  və  həm  də  gələcək  onda  əks  edilirmiş.  Yəni 

Keyxosrov  ölərkən  Daranın  əhvalını  öz  camında  görüb,  əvvəlcədən  xəbər 

vermişdi. 

130 

                                               

Elə iş görmə ki, doğsun sənə kin, 

                                        Dəmirə tez təsir etsin sükahin. 

Əslində sükahin deyil, segahəndir. Bu, sirkə ilə dəmirdən hazırlanan bir 

boyadır. Pas salmiş dəmiri sirkə yeyər. 

l3l  

Qızıl öz vəznini versə arpaya 

                                    Qızıl qiymətiylə çıxar ortaya. 

Yəni  sən  qızılsan,  İskəndər  arpadır.  Əgər  sən  özünü  İskəndərlə  bərabər 

etsən, dəyərsiz arpaya qızıl dəyərini vermiş olarsan; belə ki, qızılın arpa kimi 

çəkilməsi arpanı qızıl qiymətinə qaldırır. 

132

                               Tox ilə ac kabab yesə bir yerdə, 

                                     Tox adam kababdan düşəcək dərdə. 

Yəni  ac  adam  kabab  tikələrinin  irilərini,  yağlılarını  yeyəcək,  tox  isə  bu 

iştahdan məhrum olduğu üçün dərd çəkəcəkdir. 

133

                                Harada görünmüş aciz bir yunan, 

                                      Belə bir gəmini çıxarsın sudan? 

Yəni  bir  rumluda  haradan  o  qədər  güc  ola  bilər  ki,  gəmini  dənizdən 

çıxarıb qovsun? Burada dəniz İran məmləkətinə, gəmi də Daraya işarədir. 

134

                               Dilini bağla ki, əldə qalsın baş, 

                                     Dil quru olarsa, boğaz olmaz yaş. 

Quru dil - susmaq, yaş boğaz isə başın kəsilib qana bulaşması deməkdir. 

Yəni dilini saxla ki, boğazından qan axıdılmasın. 

135 

                                           

Qan ilə islanmış dilsiz bir başdan, 

                                     Şübhə yox, yaxşıdır başsız bir insan. 

                                                                                                            

439

Yəni  baş  kəsilmiş  olduğu  üçün  danışa  bilməyən  bir  dil  başı  ağılsız, 

biliksiz  olanın  dilindən  yaxşıdır.  Demək,  yersiz  danışmaq  lal  olmaqdan 

pisdir. 

136

                                 Məclis qur, ulduzlar nur verdi yerə, 

                                       Firiştə qapını açmış göylərə. 

Böyüklərlə məsləhətləş, müharibə və sülh məsələsini müzakirə və həll et. 

Tale ulduzları göydən baxır, qədər mələkləri asimanda qapıları açıb gözləyir. 

137 

                                               

Çəmşid tarixini oxu bir daha, 

                                       O ayı gör necə uddu əjdaha. 

İran  mifologiyasında  deyilir  ki,  çiyinlərində  iki  ilan  bitmiş  Zöhhak 

Cəmşidin  taxtını  əlindən  almışdı.  Burada  əjdaha  -  Zöhhak,  ay  isə  -

Cəmşiddir. 

138

                                Haman əjdahaya sonra Firidun, 

                                      Əjdaha gücüylə açdı nə oyun? 

Yəni  sonra  Cəmşidin  nəvəsi  Firidun  böyük  bir  qüvvətlə  hücuma  keçib, 

Zöhhakı məğlub etdi. 

139

                               Öz mülkümdən mənə iqta göstərmə, 

                                     Süheylə baratı Yəməndən vermə. 

Burada  İskəndər  Daraya  cavab  verir  ki,  öz  ölkəmdən  mənə  pay  vermə. 

Süheyl  ulduzu  özü  Yəməndədir,  yəni  Yəmənə  məxsusdur,  ona  Yəməndən 

barat verilməz. 

140

                              Divlərlə oturub dursa Süleyman, 

                                    Qalmaz barmağında üzüyü, İnan! 

Ehtiras  və  tamah  divi  ilə  dostluq  etmə,  yoxsa  Süleyman  kimi  padşahlıq 

üzüyünü itirmiş olarsan. 

Şərq mifologiyasından məlumdur ki, Suleyman Bilqeysə aşiq olmuşdu və

ona  sonsuz  dövlət  və  sərvət  verməyə  hazır  idi.  Bilqeys  də  Süleymandan 

yalnız  üzüyünü  istəmiş  (Süleymanın  üzüyü  "Möhri-Süleymani"  adı  ilə

məşhurdur;  güya  o,  bütün  aləmə  həmin  üzüyün  vasitəsi  və  gücü  ilə  hökm 

edirmiş), o da üzüyü vermiş, Bilqeys isə onu alıb yanından keçən arxın içinə

atmışdı. 

141

                                Çıxarkən bir sənlik, mənlik ortaya, 

                                      Ah, necə doymasın cana bu dünya?! 

Yəni dünyanın işləri ona görə düzəlmir, insanlar ona görə cana gəlmişdir 

ki,  mən  və  sən  bir  zamanda  yaşayırıq,  heç  birimiz  bir-birimizi  bəyənmirik, 

xudbinlikdən əl çəkmirik. 

142 

                                               

Bilirəm, bax, budur, fikrinin canı: 

                                                                                                            

440

                                       Tutmaz bir tərəzi iki batmanı. 

Yəni iki düşmən iki batmanlıq daş kimidir ki, hərəsi tərəzinin bir gözündə 

bir-birinə qarşı durmuş, biri o birisindən aşağı və ya yuxarı olmur. 

143

                                Məni öz daşınla gəl çəkmə daha, 

                                      Bəhməni bununçün vurdu əjdaha. 

                                                                                                            

441

Yəni sən özünü mənimlə müqayisə etmə, sən mənə bərabər deyilsən; mən 

sənin nəzərində kiçiyəmsə də, sən belə imtahana girmə, çünki Bəhmən belə

imtahanda  əjdaha  tərəfindən  uduldu.  Bu,  ehtimal  ki,  Bəhmən  Ərdəşir  ilə

yeznəsi  və  sərkərdəsi  Mekabizin  əhvalatına  işarədir.  Qüdrət  və  əzəmətinə

güvənən Bəhmən ona qarşı üsyan edən Mekabizin əlində aciz qalmışdı. 

144 

                                                 

Cavabda daş, dəniz atsan ortaya, 

                                         Dağ kimi daşımı ataram suya. 

Yəni  əgər  özünü  dağ  və  dəniz  kimi  əzəmətli  sayaraq  mənə  meydan 

oxusan, mən də daşdan olan kökümü dənizdə yerləşdirib, dağ kimi sənə qarşı

duraram. 

145 

                                                 

Çin şahı şəhərə nəfəs verərkən, 

                                         Ulduzu Günəşə dəyişdi Ədən. 

Yəni səhər açılıb Günəş çıxınca, Ədən dənizinə bənzəyən göy ulduzlarını 

verib, onun əvəzinə Günəşi aldı. 

146

                                  Yollara töküldü dəmirdən tikan. 

Qədim  Şərqdə  (hətta  orta  əsrlərdə  Avropada  da)  müharibə  zamanı 

düşmənin  dəvələrini,  atlarını  zəif  salmaq  üçün  onların  keçdiyi  yollarda 

ayaqları altına üçkünc dəmir tikanlar tökərdilər. 

147

                                   Davullar gurlarkən dəhşət verərək, 

                                         Təbilin dodağından öpürdü fələk. 

Yəni  təbillərin  gurultusu  göylərə  qalxmışdı,  fitnəkar  fələk  fitnə 

qoparmaqda öz havadarı olan davulların, təbillərin ağzından öpürdü. 

148

                                   O qədər toz qonmuş tərkə, yəhərə, 

                                         Yer göyə dönmüşdü, göy isə yerə. 

Yəni  döyüş  zamanı  heyvanların  ayaqları  altından  göyə  o  qədər  toz 

qalxmışdı ki, göy yer kimi tozlu idi. Atlıların parıldayan əsləhə və yaraqları

isə yeri ulduzlu göyə bənzədirdi. 

149

                                    Zənci öz tacına düzüncə gövhər,      

                                          Çin şahı taxtından düşdü dərbədər. 

Bu beytdə zənci - axşam, gecə; tac - göy, səma; gövhər - ulduz; Çin şahı 

-  Günəş;  taxt  (orijinalda:  ağ  taxt)  -  gündüz,  yaxud  gündüzün  işıqlı  səması; 

düşdü dərbədər - (Günəş) batdı deməkdir. Yəni gündüz keçdi, axşam oldu. 

150

                                    Günəş yaqutunu oğru çalınca, 

                                          Bu dünya düşmüşdü yaqut dalınca,  

                                          Məhtabı tutaraq dedilər: "Oğru,  

                                          Günəşdən gövhəri oğurlamış bu!" 

Yəni  Günəş  batdı,  insanlar  onun  işığını  Aydan  almağa  başladılar.  Ayın 

Günəşdən gövhər oğurlaması - işığı Günəşdən almasına işarədir. 

                                                                                                            

442

151

                                 Bəhmənin qoluna sarılmış ilan, 

                                       Düşmüş İsfəndiyar tunc çardağından. 

Yəni  Bəhmənin  uzun  və  qüvvətli  qoluna  əcəl  ilanı  sarılmış,  İsfəndiyar 

tunc qalasından düşüb həlak olmuşdur.  İsfəndiyar - Keyler sülaləsindəndir. 

Güştasbın oğludur. Firdovsinin "Şahnamə"sində pəhləvan kimi təsvir olunur. 

Bəhmən  isə  Güştasbın  nəvəsidir.  Qədim  İran  şahlarındandır.  Əsil  adı

Ərdəşirdir. 

152

                                Nəslimə əzəldən ölümdür qismət, 

                                      Öldürən bu əmrə verir şəhadət. 

Yəni  qatilim  mənim  Keylər  nəslindən  olduğumu  öz  sui-qəsdi  ilə  isbat 

etdi. Bu öldürülmək də mənə babalarımdan miras qalmış bir taledir. 

153

                                Könlünü çevirmə Rövşənəyimdən, 

                                      Təbii, işıqla Günəş olur şən. 

Yəni  qızımdan,  Rövşənəkdən  məhəbbətini  əsirgəmə,  həyat  məhəbbətlə 

gözəlləşir. 

154

                                Gecənin gözünə qaranlıq axdı. 

                                      Bağdadı Kaxsız və Kərxsiz buraxdı. 

Yəni çərxi-fələyin gözü kor, üzü qara oldu ki, İranın Bağdadını saraysız, 

qalasız və Kərxsiz qoydu. Bağdad Kərxi Bağdad hasarı xaricində sənətkarlara 

məxsus geniş bir yer idi. 

155 

                                              

Dünyadan al günəş qanad çəkincə, 

                                       Yaqut içdi, şəvə daldı sevincə.