2 Nİzami GƏNCƏVİ
diri və əbədi ölməz olan Allaha alqışlar olsun"
Yüklə 2,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
diri və əbədi ölməz olan Allaha alqışlar olsun", dedi. 416
40
Başladı ürək, dil: "Şeir yaz" deyə, Harut, Zöhrə kimi cadugərliyə. Yəni Harut və Zöhrə bir-biri ilə eşqbazlıqda şirin, gözəl söhbətlər və sehrbazlıqlar etdikləri kimi, mənim də qəlbim, dilim bədii söz yaradıcılığında möcüzəli sənət əsərləri yaratmaqla məşğuldur. Harut və Marut dini xurafatda İki mələyin adıdır; Güya Babil qülləsində bir quyudan başıaşağı asılmışlar. Əfsanəyə görə, Harut Zöhrə adlı bir qadınla eşqbazlıqda ona sehr və əfsun öyrətmiş və güya bu qadın öyrəndiyi sehr ilə göyə qalxaraq orada Zöhrə ulduzuna çevrilmişdir. Zöhrə ulduzu İran mifologiyasında həm də göy çalğıçısı sayılır. Farsca ona Nahid deyilir. 41
Bu barlı ağacdan kim nıeyvə dərsə, Söyləsin xoşbəxtdir bu bağban kimsə. Burada barlı ağac Nizaminin əsərinə - "Şərəfhamə"yə işarədir. Kim meyvə dərsə, yeni kim "Şərəfnamə"ni oxusa... Bağban isə o meyvələri yetişdirən, yəni o sözləri yazan Nizamidir. 42
Ancaq bir şərtim var: bir para dəcəl, Qonşunun malına uzatmasın əl. Burada Nizaminin müasirləri olan bəzi xırda şairlərə işarə edilir. Qonşunun malına uzatmasın əl, yəni mənim əsərlərimi oğurlamasın. 43
Daracı oğrusundan qorxarmı dəniz?
Buludum yağdırar ondan çox, şəksiz. Yəni mənim təbim bir dənizdir: o, damcı oğurlayanlardan qorxmaz. Oğruların apardıqları damcılar əvəzinə ilhamımın buludu bir anda mənə ondan çox muzd verir. 44
Ay işığı qədər olsa yüz çıraq,
Burada günəş Nizami, çıraq isə dövrünün xırda şairləridir. 45
Dağlara buludlar ağ kafur saçdı,
Yəni dağdan kafur yağdıran bulud göründü - qocalıqdan başımda saçlarım kafur kimi ağardı və həyatım sona yetdi (müsəlmanlıqda ölünü basdırmazdan əvvəl yuyarkən üstünə kafur səpərlər). 46
Oyuncaq əlini uzadar dövran. Yəni qocalıqda yoxsulca bir küncdə yaşamaq sarayda kef çəkməkdən yaxşıdır, çünki bu zaman artıq dövran insanı qocalığına görə ələ salar, ona istehza edər. 417
47
Məşriqdən ağardı daha dan yeri. Yəni saçlarım ağarmış, artıq qocalmışam. 418
48
Başına tac ilə kim vursa bəzək, Əmgəyi ağ deyil, müşk olsun gərək. Yəni taca layiq olan başa şirmayı kimi ağ saçlar deyil, müşk kimi qara saçlar lazımdır; demək, bunun üçün qoca deyil, cavan olmalıdır. 49
Keçərsə körpüdən bu Gilan atım, İnanma Gilana bir də qayıdım. O zaman yaxşılığı ilə məşhur olan Gilan atı nəzərdə tutulur. Yəni ömrumün Gilan atı həyat körpüsündən keçəndən sonra bir də dünyaya qayıtmayacağam, əbədiyyətə qarışmış olacağam. 50
Qəbrim şüşəsinə əl qoyan zaman, O pak gövhərimi heç olmasa an. Şüşə - burada təpəcik mənasındadır. Adotə görə, birinin qəbri üstünə gedənlər o qəbrin təpəciyinə əl basarlar. 51
Onu hər dörd məzhəb halal görmüşdür. Burada zülal suyu kimi təmiz, saf şərab deməklə Nizami güya cənnətdə olan kövsər suyunu nəzərdə tutur və onun bütün məzhəblərdə halal olduğunu söyləyir. Dörd məzhəb - müsəlmanların iki böyük qismindən biri olan sünnilərin məzhəbləridir: hənəfilər, şafeilər, hənbəlilər və malikilər. Bərcistək oxum var, atmaram ancaq.
bürcündə olduğu üçün ondan ox atarmış. Nizami anlatmaq istəyir ki, düşmənlərlə və paxıllarla mübarizədə mənim də Müştəri ulduzu kimi silahım, sözdən, şeirdən oxlarım var, istəsəm vuraram. 53
Zöhrənin evi Tərəzi bürcüdür. Yəni mən də söz dirhəmini (gümüşü) Zöhrə kimi tərəzidə çəkərəm. 54
Bu yerdən məclisə girmək çətindir. Çillə - burada zahidlərin cəmiyyətdən uzaqda keçirdikləri qırx gün deməkdir. Buna dərviş çilləsi deyilir. Yəni qırx çillədən və min cürə pəhriz, qənaət, ibadət işləri ilə məşğul olandan sonra, daha şahların məclislərində iştirak etmək yaramaz. Demək, ömrümü azad, öz aləmimdə keçirdikdən sonra daha saraya girmək, saray şairi olmaq məndən uzaq olan işdir. Görsəydim özümdən gözəl bir gülşən, Al, sarı gülünü dərməzdimmi mən? Hazıram budumdan kabab yeməyə, 419
Günəştək getməyim dilənçiliyə. 420
Yəni əsərlərimdən gözəl əsər, özümdən yaxşı şair görsəydim, mən də onun budağından bir gül dərərdim. Lakin, yox, ətəyimi öz sözümün fidanından doldururam, öz ətimdən kabab yeyirəm. Buna görə, Günəş kimi başqalarının qapısını gəzmək mənə lazım deyildir. 56 Mən Ölü olsam da, ən mərd bir kəsəm, Karvanda gedərəm, karvansız şəxsəm. Yəni mən qoca və zəif olsam da, həyat yolunda mərdliklə yeriyən bir adamam. Mən bu dünyada yaşayanlardan - bu karvan əhlindən deyiləmsə də, dirilər karvanı ilə gedirəm. 57
Qırx günün içində hazır olur gön. Gönü tamamlamaq və qırmızı rəngə boyamaq üçün qırx gün dabbaqxanada bişirirlər. Yəni mən də qırx gün riyazət çəkdim, nəfsimin ixtiyarını əlimə aldım, öz guşəmdə oturdum və məqsədimə nail oldum. 58
Dörd divar içində keçirdim həyat. Dörd balış - şahlıq taxtına və dörd ünsürə işarədir. Bu, eyni zamanda qüdrət və qüvvət rəmzidir. Yəni dörd ünsürdən əmələ gələn bu dünyada, yaxud onun şahlıq taxtında bir səbat, vəfa görmədim. Odur ki, bu dünyadan üz çevirib, xəlvətə çəkildim. Qəlbim qadın deyil, çaxmaqdır, çaxmaq, Məryəmtək boyludur, bakirdir ancaq, Kişiyə getmeyə nə ehtiyac var, Onun öz daşından öz odu çıxar. Yəni təbimin kimsəyə ehtiyacı yoxdur. O, Məryəm kimi ərsiz də doğmağa qadirdir. Onun poladı da, çaxmağı da özündəndir. Yazdıqlarım, yaratdıqlarım öz qəlbimin orijinal məhsuludur, kimsənin onda haqqı yoxdur. 60
Nizami bu sapa düzərkən gövhər, Qələmdən silindi qələm görənlər. Yəni mən "Şərəfnamə"ni yazarkən Firdovsinin yazdıqlarını buraxdım, yazmadım; deyilməmiş, yazılmamış olanları nəznə çəkdim. 61
Balıqdan dürr alar, öküzdən sərvət. Mifoloji təsəvvürə görə, Yer kürəsi öküzün, öküz balığın ustündə, balıq da suda dayanmışdır. Beytin mənası: kim ki əməyə alışmış, zəhmət çəkməyi özünə sənət etmişdir, o, yerin altında olan balığın qarnında da olsa dürr, Yerin istinad etdiyi öküzün altında da olsa xəzinə əldə edə bilər. Əməyin qarşısında heç bir şey dura bilməz. 422
Əgər sənətin gümüş küpünü, şeirin qızıl teştini istəyirsənsə, bunu İraqda axtar.
63
Bilənlər əkdiyi üç toxumdan mən, Bir ağac əkərəm həm uca, həm şən. İskəndər Zülqərneyn üç sifətə malik imiş: padşahlıq, alimlik və peyğəmbərlik. Nizami burada İskəndərin tarixi haqqında bu üç mövzuda yüksək və parlaq bir əsər yazacağam deməklə, "İskəndərnamə"ni nəzərdə tutur. 64
Üç qapı tikdim, üç xəzinə demək, Çəkdim hər qapıda ayrıca əmək. Yəni üç ev üçün - İskəndərin sifətlərini göstərən padşahlıq, alimlik və peyğəmbərlik evləri üçün üç qapı tikdim: üç cəhətdən əsər yazdım. Hər çəhət üçün ayrıca əmək sərf etdim. Bunların hərəsi özlüyündə bir sənət və söz xəzinəsidir. 65
Şahın məclisində olsa mübarək. Burada şah - Nüsrətəddin Əbu Bəkr ibn Məhəmməddir, namə isə "Şərəfnamə"yə işarədir. 66
Yaquta bənzəyən suyu, saqi, dur, Bu yaqut yağdıran qədəhə doldur. Bu saxsı cama mey həyat axıdır, Onun reyhanını öz torpağıdır. Yaquta bənzəyən su - Nizaminin çoşub-daşan sözləri, yaqut yağdıran qədəh, cam - onun qəlbi və təbidir; mey - o qədəhin çaniıdır, yəni şairin sözləri o qəlbin həyatıdır. 67 Ey inci, üzə çıx söz dənizindən, Sultanın tacında get elə məskən. Yəni ey sözlərim, təbimin dənizindən çıx, şahın tacına layiq qiymətli incilər ol. 68
Düşmən son düşünən, ürəyində kin, İstiqbal görəndir, ləqəbi Bişkin.
Yəni düşmən işə keçəndən sonra o, iş haqqında düşünür. Bişkin isə öncəgörmə qabiliyyətinə malik olduğu üçün, hadisə baş verməmişdən qabaq onun çarəsini tapır. Bişkin - Atabəy Nüsrətəddin Əbu Bəkr ibn Məhəmmədin ləqəblərindən biridir. 69
Qılınc sahibidir, tac verən şahdır, Üç növbət vurandır, beşə pənahdır. 423
Üç növbət - uzun zaman padşahların qapısında gündə üç dəfə nağara vurardılar. Deyirlər ki, bu, İskəndər Zülqərneyndən qalmışdır. Beş növbət - müsəlmanların hər gün beş vaxt qıldıqları namazdır.
424
Beytmn mənası: qüvvət və taxt-tac sahibi olan Nüsrətəddin elə bir şahdır ki, onun qapısında, İskəndər dövründə olduğu kimi üç dəfə növbət vurulur. Özü də islamın yardımçısı və pənahıdır. 70
Fərattək səmimi bir dostluğu var, Nil kimi düşməni gizlində boğar. Yəni Nüsrətəddinin dostluğu Fərat çayının suyu kimi şirin və aşkardır. Düşmənini də, guya Tanrı düşmənlərini boğub gizlədən Nil çayı kimi xəbərsiz məhv edəndir. 71
Fələktək hər kəslə girsə meydana, Atar qalxanını torpaqtək suya. Yəni Nüsrətəddin göy kimi, fələk kimi yenilməzdir; o, vuruşanda duşməni öz qalxanını suya atar, məğlub olar. 72
Qarun sərvətini əlinə almış. Qarun - mifoloji rəvayətə görə, mal-dövlətinin çoxluğu, eyni zamanda xəsisliyi ilə məşhur bir adam imiş. 73
Xeyri zər toplamış, yasəmən gümüş. Xeyri - rəngi həmişə sarı olan həmişəbahar gülüdür. Zər - qızıl deməkdir. Yasəmən də gümüş kimi ağ, xoş qoxulu çiçəkdir. Yəni Keyxosrov, o qədər dövlətlidir ki, xeyri sarılığını onun qızıllarından, yasəmən də ağlığını onun gümüşlərindən almışdır. 74
Fillərlə döyüşdə atınca kəmənd, Qənnucun şahını edərsən filbənd. Qənnuc - Hindistanın ən qədim şəhərlərindən biridir. Sultan Mahmud Qəznəvi tərəfindən məhv edilmiş bir dövlətin paytaxtı idi. Vaxtilə çox böyük olmuş, indi isə bir qəsəbə halındadır. Filbənd etmək - şahmatda fil və piyada ilə şahı mat etmək deməkdir, 75
Adında altı hərf şahiddir buna. Altı şey - izahı yuxarıdakı misralarda verilir. Adında altı hərf - ərəb əlifbası ilə yazılarkən Nüsrətəddin sözündəki altı samit hərfdir: n, s, r, t, d, n. 76
Beşinci ölkənin sənsən pənahı. Beşinci ölkə - qədim Şərq coğrafiyasında Türküstan və Azərbaycan sayılırdı. Yəni Türküstan və Azərbaycanın şahı sənsən. 77 Verər qızıl açar şənlik o şəxsə. 425
Yəni bu əsəri oxuyub oradakı hikmətləri anlamasa da, əlində belə bədii bir açarın, əsərin olması onu sevindirər. 426
78
Bu Çin ipəyinin naxış evində, Maninin fırçası düşmüşdür bəndə. Yənİ "Şərəfnamə" elə sənətkarlıqla işlənmişdir ki, məşhur sənətkar Mani bunun qarşısında heyran qalmışdır. 79 Ulduz güzgüsüylə o boyük qeysər, Qaranlıq içindən çıxardı gövhər. Yəni ilk dəfə güzgü qayıran, qaranlıq bir dəmirin içindən işıqlı gövhər çıxaran İskəndər oldu. 80
Bulqar şəhrini o, etdi bərqərar, O şəhrin adıdır əslində Bün-qar. İskəndər zülmətə gedəndə osbab-əsləhəsini və qoşununu bir mağarada qoyub getmiş, sonra o mağaranın yerində bir şəhər tikdirmiş, adını Büni-qar qoymuş və bu ad tədricən Bulqar şəklinə düşmüşdür. Büni-qar - mağaranın dibi deməkdir. 81
Çəkdi bu dünyaya xaç kimi bir xətt. İskəndər ekvator xəttindən biri Şimal, digəri Cənub qütbünə tərəf xətlər çəkdi, dünyanı dörd yerə böldü. 82
Həmin bu dörd bucaq ətləsi xətlə Həndəsi ölçünü keçirdi ələ. Ətləsi xətt - ekvator xəttitidən çəkilən xətlərə işarədir. Beytin mənası budur ki, İskəndər həmin bu dörd xətlə həndəsə elmini yaratdı. 83
Bu doqquz fələyə beş növbət vurdu. Dörd bucaq - İskəndərin ekvator xəttinin üstündən keçən qütblər dairəsi ilə dörd yerə böldüyü dünyaya işarədir. Yəni İskəndər bu dörd bucaq dünya üzərində elə bir nağaraxana qurdu, daha doğrusu, elə bir əzəmət sahibi oldu ki, səsi, tərifi doqquzuncu fələyə çatdı. 84
Qədim ərəb coğrafiyaşünasları yeri dörd hissəyə bölərdilər. Bunlardan yalnız birində insan yaşayırmış. Misranın mənası: dünyanın dörddə birinin məskun olmasını həndəsə vasitəsilə İskəndər müəyyən etdi. 85
İskəndər bir böyük yol təqib etdi, Dirilik suyunun dalınca getdi... ...Dirilik suyunun olmadı sonu, Ancaq indi tapdı həyat suyunu. 427
Yəni İskəndər o zaman abi-həyat tapmaq üçün zülmətə gedərkən düşünürdu ki, o sudan əbədi həyat tapacaq. Lakin o vaxt axtardığım indi "Şərəfnamə"nin bulağından tapdı və əbədi həyata yetdi.
428
86
Xızr bu süfrəndə olmuş həmsüfrən, Yetmiş yeddi suda ağzını yu sən. Bu, Nizaminin özünə xitabıdır. Madam ki, sən sənət bulağının daimi həyat suyunu içərək Xızr ilə həmsüfrə oldun, o halda daim doğru, təmiz sözlər söylə. Yetmiş yeddi su - son dərəcə təmizlik və paklığa işarədir. 87
Mumunu qorudu yanar atəşdən. Yəni İskəndər (Bertelsdə - Dara) bu peşkəşdən sevindi və özünü Daranın qəhrindən hifz etdi. 88
Ulduz tərəzisi ortaya gəldi, Taleyi göründü Əsəd bürcündən. Yəni rəsəd alətləri işə başladı. Onun bəxtinə Əsəd (Şir) bürcü düşdü ki, bu da şücaət və quvvət əlamətidir. 89
Gedirdi elmdən çatsın əmələ. Yəni bu zaman Günəş də bilik və əmək nişanəsi olan Həməl bürcünə girmişdi. Bundan sonra gələn üç beytin mənası belədir: bu zaman tale ulduzları öz evlərində idilər; Ütarid ulduzu Cövza bürcündə, Ay və Zöhrə Buğa bürcündə, Mərrix isə öz fərəh evi olan altıncı evdə idi. Səadətə yaxın olan belə bir tale ilə İskəndər dünyaya gəldi. Şərq astrologiyasında hər planet üçün iki ev, daha sonra isə bir yoxuş, bir də eniş evi qeyd edilir. Öz evində və yoxuş evində planetlər müvəffəqiyyəti göstərir. Astrologiyanın təsvir edilmiş horoskopunda isə (horoskop - orta əsrlərdə münəccimlərin insan anadan olarkən onun taleyini, gələcəyini qabaqcadan söyləmək üçün tərtib etdikləri ulduzların düzülüş cədvəlidir) bütün planetlər ya öz evində və ya yoxuşunda göstərilir. Deməli, bu halət müvəffəqiyyəti, xoşbəxtliyi xəbər verir. 90
Verdi oğluna da ondan bir ünvan. Yəni Nikumaxis İskəndərin taleyini təyin edərkən öz oğlu Ərəstunun da adını ona bağladı. 91
Tale xidmətində duran zamanda, Söz qaşı möhrünü vuran zamanda. Oğlunu tapşırdı gənc şahzadəyə. Yəni ulduzlar xoşbəxtlik göstərən vəziyyətdə olduqları bir gündə o, Ərəstunu İskəndərə tapşırdı. 92
Ağacdır - dörd kökü, altı böyrü var, 429
Çoxunu boğmuşdur bu qorxulu dar. 430
Bu dünya altı cəhəti (önü, arxası, sağı, solu, üstü, altı) və dörd kökü, Yüklə 2,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|