3-mavzu: Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi zuluklar va mollyuskalar

Teri 
osti 
bo‘kalari 
(Hypodermatidae) 
oilasi 
vakillarining 
urg‘ochilari tuxumlarini hayvonlar juniga qo‘yadi. Lichinkalari teri ostida 
parazitlik 
qiladi. 
Qoramol bo‘kasi (Hypoderma bovis) 
Yevropa, Shimoliy Afrika va 
Osiyoda 
keng 
tarqalgan. 
Teri 
bo‘kasi 
qoramollarda 
surunkali 
kechadigan 
gipodermatoz 
kasalligini paydo qiladi. Gipodermatoz O‘zbekistonda ham keng tarqalgan 
bo‘lib, chorvachilik xo‘jaliklarga katta iqtisodiy zarar keltiradi. Bu kasallik 
oqibatida 
hayvon 
terisining 
sifati 
pasa-yadi, 
go‘sht, sut va boshqa 
mahsulotlarning 
miqdori 
kamayib 
ketadi. 
Teri bo‘kasining tanasi sariq va qora tuklar bilan qoplangan, uzunligi 
4 mm dan 16 mm gacha boradi. Bosh qismida ko‘zlari, 1 juft mo‘ylovi va og‘zi 
joylashgan. Ko‘krak qismida 1 juft qanotlari bor. Oyoqlarining uchi 
tirnoqlar 
bilan 
tugaydi. 
Gipodermatoz 
kasalli-gini 
uning 
lichinkasi 
keltirib chiqaradi. Teri bo‘kasi yil davomida 1 marta avlod beradi. Havo isib 
ketishi bilan bo‘kalar paydo bo‘ladi va urug‘langan urg‘ochilari qoramollarning 
orqa oyoqlari va qorin junlariga tuxum qo‘yadi. Har qaysi teri bo‘kasining 
qo‘ygan tuxumi 450 tagacha boradi. Oradan 2-4 kun o‘tgach, tuxumdan mayda 
lichinka-lar chiqib, terini teshib uning ostiga o‘tadi, so‘ngra teri osti biriktiruvchi 
to‘qimalari 
orqali 
hayvonning 
bo‘yni 
tomoniga 
sil-jiydi. 
Qizilo‘ngach devoriga o‘tib, u yerda 5 oy yashaydi, keyinchalik molning orqa 
tomoni teri ostiga qarab ko‘chadi. Bu yerda lichinkalar po‘st tashlab, ikkinchi 
lichinkalik davriga o‘tadi. Lichinka atrofida biriktiruvchi to‘qimadan maxsus 
kapsula vujudga kelib, terida no‘-xat kattaligida shishlar hosil bo‘ladi. 

---

Nafas olishi uchun tanasi-ning oldidagi o‘tkir ilmoqlari, tana tuklari va 
fermentlar bilan hayvon terisini teshadi va atmosfera havosi bilan nafas 
ola boshlaydi. Oradan 20-30 kun o‘tgach, lichinkalar 2-marta tullab uchinchi 
lichinkalik davriga o‘tadi. Keyinchalik lichinkalar shishdagi teshikdan 
tashqariga chiqib yerga tushadi. Yerda g‘umbakka aylanib, 3-5 hafta ichida 
g‘umbakdan 
qanotli 
bo‘ka 
chiqadi 
(64-rasm). 
Uning og‘iz apparati yaxshi rivojlanmagani uchun oziqlanmaydi. Shuning 
uchun qanotli bo‘kalarning umri juda qisqa bo‘lib, ular bir necha kun yashaydi 
va 
shu 
davrda 
juftlashib, 
urg‘ochilari 
mol 
terisiga 
tuxum qo‘yishga ulguradi. Urg‘ochi bo‘kalar tuxum qo‘yish uchun yaylov-lardagi 
qoramollarga kelib qo‘nganda, ular chaqmasa ham mol juda bezovtalanadi va 
o‘tlamay qo‘yadi. Ko‘pincha mollar bo‘ka tufayli yaylovlardan qocha boshlaydi.
Bo‘ka lichinkalari O‘z-bekiston sharoitida hay-vonlarning bel-yelka teri ostida 
noyabr oyidan aprel oyigacha bo‘ladi. Natijada hayvonning ana shu 
joy-larida tugunchalar vujudga keladi. So‘ngra tugun marka-zida teshikchalar 
paydo bo‘-lib, undan yiring va boshqa moddalar chiqib turadi. Teri osti bo‘kalari 
hayvonlarni juda bezovta qiladi, ularning mahsuldorligi pasayib ketadi. Mollar 
oziqlanmay qo‘yishi natijasida ozib ketadi. Lichinkalar mollarning terisini teshib, 
sifatini buzadi. Ayrim hollarda teri osti bo‘kalarining lichinkalari odamda ham 
parazitlik qilishi mumkin. Lichinkalar ko‘zga tushganda, odam ko‘r bo‘lib qolishi 
mumkin. Bo‘kalar va ular keltirib chiqaradigan kasalliklarga qarshi kompleks 
chora-tadbirlar 
qo‘llaniladi. 
Birinchi 
navbatda, 
kasal-langan 
mollar 
davolanadi. Buning uchun lichinkalar tugunlardan qo‘l bilan siqib chiqariladi 
yoki tugundagi lichinkalarga qarshi dori yuborilib o‘ldiriladi. Hayvon 
tanasidagi bu tugunlar bir vaqtda paydo bo‘lmaydi. Shuning uchun davolash har 
10 kunda takrorlanib turiladi. Lichinkalarni siqib chiqargandan keyin 
o‘rniga yod erit-masi surtish, shuningdek, lichinkalarni qirib tashlash kerak. 
Mollarga bo‘kalar yuqmasligi uchun yoz va kuzda ularning teri-siga har 20- 
25 kunda sistemali ta’sir qiladigan har xil dorilar purkaladi. Qanotli bo‘ka 
hujumidan saqlanish uchun kunning isigan vaqtida mollarni binolarda 
saqlash va ularni kechasi hamda ertalab o‘tlatish tavsiya etiladi.