4- mavzu: Diqqat va Xotira – psixik

Diqqatning nerv-fiziologik asoslari. Odamga har bir daqiqada ta`sir qilib turadigan qo`zg`atuvchilar turlicha reflekslarga sabab bo`ladi. Chunki har qanday refleks organizmning tashqi ta`sirotga beradigan qonuniy javob reaksiyasidir.
Diqqatning nerv-fiziologik asosida orientirovka yoki tekshirish deb ataladigan maxsus refleks yotadi. Bunday refleksni akademik I.P.Pavlov maxsus ibora bilan "bu nima gap refleksi" deb ham ataydi. Ana shu refleks odatda organizmga to`satdan birorta yangi narsaning ta`siri yoki haddan tashqari kuchli ta`sirot orqali hosil bo`ladi. Orientirovka yoki tekshirish refleksi diqqatning fiziologik asosi hisoblanadi, chunki bu refleks bosh miya yarim sharlarining po`stida kuchli qo`zg`alish jarayonidan iborat bo`ladi. Boshqacha qilib aytganda har bir daqiqada organizmga turli narsalarning ta`siridan hosil bo`lgan qo`zg`alishlarga nisbatan orientirovka yoki tekshirish refleksi ayni chog`da nisbatan kuchli (ya`ni optimal) qo`zg`alish manbaini yuzaga keltiradi.
Bosh miya yarim sharlarining po`stida paydo bo`ladigan kuchli qo`zg`alish manbai nisbatan uzoqroq saqlanib turadigan mustahkam qo`zg`alish bo`ladi. Ana shu nuqtai- nazardan akademik I.P.Pavlov "diqqatning fiziologik asosini bosh miya po`sti qismidagi optimal qo`zg`alish manbai tashkil qiladi", deb ta`kidlagan. Buni biz akademik I.P.Pavlovning quyidagi so`zlaridan ochiq oydin ko`rishimiz mumkin.
"Miya yarim sharlarining optimal qo`zg`alishga ega bo`lgan qismida -deydi I.P.Pavlov, - yangi shartli reflekslar yengillik bilan hosil bo`ladi va differensirovkalar muvaffaqiyatli ravishda paydo bo`ladi. Shunday qilib, optimal qo`zg`alishga ega bo`lgan joy ayni chog`da bosh miya yarim sharlarining ijodga layoqatli qismi desa bo`ladi. Miya yarim sharlarining sust qo`zg`algan boshqa qismlari bunday xususiyatga qobil emas. Ularning ayni chog`da funksiyasi juda nari borganda tegishli qo`zg`ovchilar asosida ilgaridan hosil qilingan reflekslarni qayta tiklashdan iboratdir".
I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan nerv jarayonlarining induksiya qonuni diqqatning fiziologik asoslarini tushunib olish uchun ahamiyatga egadir. Mana shu qonunga muvofiq, bosh miya po`stining bir joyida maydonga kelgan qo`zg`alish jarayonlari bosh miya po`stining boshqa joylarida tormozlanish jarayonlarini yuzaga keltiradi. Bosh miya po`stining ayrim bir joyida yuzaga kelgan tormozlanish jarayoni bosh miya po`stining boshqa joylarida kuchli qo`zg`alish jarayonlarini paydo bo`lishiga olib keladi. Ayni shu paytda har bir onida miya po`stida qo`zg`alish jarayoni uchun optimal, ya`ni nihoyatda qulaylik bilan harakatlanuvchi biror bir kuchli qo`zg`alish manbai mavjud bo`ladi. "Agar bosh suyagiga qarash imkoni bo`lganda, degan edi.
A.A.Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan dominantlik tamoyili ham diqqatning fiziologik asoslarini aniqlash uchun katta ahamiyatga ega. Dominantlik tamoyiliga muvofiq miyada qo`zg`alishning har doim ustun turadigan hukmron o`chog`i mavjud bo`ladi, bu hukmron qo`zg`alish o`chog`i aynan shu damda miyaga ta`sir qilib, unda yuzaga kelayotgan hamma qo`zg`alishlarni qandaydir ravishda o`ziga tortib oladi va buning natijasida boshqa qo`zg`alishlarga nisbatan uning hukmronligi yanada oshib boradi. Nerv tizimi faoliyatining tabiati qo`zg`alishning hukmron bo`lishi yoki dominantning mavjudligi bilan asoslanadi.
Bu hol psixologik jihatdan biror qo`zg`atuvchilarga diqqatning qaratilishi va ayni chog`da ta`sir qilib turgan boshqa qo`zg`atuvchilardan diqqatning chalqishida ifodalanadi.
Jiddiy diqqat, odatda o`ziga xarakterli bo`lgan tashqi ifodalari bilan bog`liq bo`ladi. Narsani yaxshilab idrok qilishga qaratilgan harakatlar bilan (tikilib qarash bilan eshitish) ortiqcha harakatlarni to`xtatish, nafas olishni sekinlashtirish, diqqat uchun xos bo`lgan yuz harakatlari bilan bog`liq bo`ladi.