4- mavzu: Diqqat va Xotira – psixik

Diqqatning xususiyatlari. Diqqatning psixologik asosi. Odamning diqqati bir qancha xususiyatlarga ega bo`lib, ulardan asosiylari - diqqatning kuchi va barqarorligi, diqqatning ko`lami, diqqatning bo`linuvchanligi va diqqatning ko`chuvchanligidan iboratdir. Diqqatning mazkur xususiyatlari quyidagi jadvalda to`liq aks ettirilgan va shunga muvofiq har biriga qisqacha ta`rif berib o`tamiz.

Diqqatning kuchi va barqarorligiga ko`ra odamlarning diqqatlari o`zining kuchi va barqarorligi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Ayrim odamlarning diqqati kuchli va barqaror bo`lsa, boshqa bir odamlarning diqqati kuchsiz va beqaror bo`ladi.

Diqqatning kuchi va barqarorligi deb, odam o`z diqqatini biror narsa yoki hodisaga uzoq muddat davomida muttasil qaratib tura olishiga aytiladi. Diqqatning kuchi va barqarorligi inson hayotida juda katta ahamiyatga ega. Chunki diqqatni ma`lum muddat biror narsaga muttasil, ya`ni uzluksiz tarzda qaratib odam ishlay ham olmaydi, o`qiy ham olmaydi va hatto o`ynay ham olmaydi.
Diqqatning kuchli va barqaror bo`lishi bir qancha sabablarga bog`liqdir. Birinchidan, diqqatimiz qaratilgan narsaning xususiyatlari, biz uchun bo`lgan ahamiyatiga, ikkinchidan diqqatimiz qaratilgan narsa bilan amalga oshiriladigan faoliyatlarimizga, uchinchidan nerv sistemasining ayrim xususiyatlariga bog`lidir. Bularning hammasi ob`ektiv, ya`ni bizning irodamiz bilan bog`liq bo`lmagan sabablardir. Diqqatning kuchi va barqarorligi albatta sub`ektiv, ya`ni odamning ayni chog`dagi holati bilan ham bog`liq. Masalan, ayni chog`da betobroq bo`lib turgan odamning yoki boshiga bir og`ir tashvish tushgan odamning diqqati kuchli va barqaror bo`la olmaydi.
Odamlar o`z diqqatlarining ko`lami jihatidan ham bir-birlaridan farq qiladilar. Ayrim odamlar diqqatining ko`lami keng bo`lsa, boshqa bir odamlar diqqatining ko`lami torroq bo`ladi. Diqqatning ko`lami ayni bir vaqtda odamning idrokiga sig`ishi mumkin bo`lgan narsalar miqdori bilan belgilanadi. Boshqacharoq qilib aytganda, idrok qilish jarayonida diqqatimiz qaratilgan narsalardan qanchasini ongimizga sig`dira olishimiz diqqatning ko`lamini tashkil etadi.
Diqqat ko`lamini tajriba yo`li bilan aniqlash qiyin emas. Buning uchun diqqatning ko`lamini aniqlayotgan odamga ayni bir vaqtning o`zida bir necha o`zaro bog`lanmagan harflarni, raqamlarni va turli geometrik shakllarni ko`rsatish yo`li bilan aniqlash mumkin. Bunda odam ko`rsatilayotgan narsalardan ayni vaqtda qanchalik ko`pini birdaniga idrok eta olsa, uning diqqati shunchalik keng bo`ladi. Diqqatning ko`lami odatda taxistoskop degan maxsus asbob bilan aniqlanadi. Bu asbob yordamida ayni bir vaqtning o`zida idrok ettiriladigan narsalar juda tez ko`rsatiladi. Bunda odam o`z diqqati doirasiga qancha narsa sig`dira olsa, ana shunga qarab diqqatning keng yoki torligi aniqlanadi. O`tkazilgan tajribalarning ko`rsatishicha, katta yoshli odamlarda o`z diqqat doiralariga ayni bir vaqtda 3 tadan 6 tagacha bir-biri bilan bog`liq bo`lmagan narsalarni sig`dira oladilar.
Diqqat ko`lamining keng bo`lishi odam idrok qilayotgan narsalarini atroflicha va chuqur aks ettirishi, binobarin bilish jarayonning sifatli bo`lishi uchun juda katta ahamiyatga egadir.
Odamning diqqati bir vaqtda faqat bitta narsagagina emas, balki ikkita yoki uchta narsaga ham birdaniga qaratilishi mumkin. Ana shunday paytlarda diqqatning bo`linishi talab qilinadi. Demak, diqqatning bo`linishi deganda biz ayni bir vaqtda diqqatimizni ikki yoki uch narsaga qaratishimizga aytamiz. Agar diqqatimiz bitta narsaga qaratilgan bo`lsa, ya`ni diqqatimiz bitta narsa ustida to`plangan bo`lsa, uni konsentra-siyalashgan (to`plangan) diqqat deb yuritiladi. Buning aksincha agar diqqatimiz ayni bir vaqtda bir necha narsaga qaratilgan bo`lsa, buni bo`lingan, diqqat deb yuritiladi.
Shuni ta`kidlash lozimki, aslini olganda diqqatning ayni bir chog`da ikki yoki undan ortiq narsaga qaratilishi, ya`ni bir necha narsalarga bo`linishi amaliy jihatdan mumkin emas. Shuning uchun diqqatning bo`linishi, ya`ni ayni bir vaqtda ikki yoki uch narsaga birdaniga qaratilishi o`z mohiyati jihatidan diqqatning bir narsadan boshqa bir narsaga nihoyatda tezlik bilan bo`linishini talab qilgan vaqtda diqqatimiz bir narsadan ikkinchi narsaga shu qadar tezlik bilan ko`chadiki, buni biz payqay olmaymiz. Natijada diqqatimiz ayni bir vaqtning o`zida bir necha narsalarga birdaniga qaratilayotgandek bo`lib ko`rinadi.
Diqqatning ana shunday bo`linuvchanlik xususiyati hayotda juda katta ahamiyatga ega. Chunki bir qancha mehnat turlari diqqatning bo`linuvchanlik xususiyatiga ega bo`lishlikni talab qiladi. Bunday xususiyat pedagoglar uchun juda zarur bo`lgan xususiyatdir. Masalan, tarbiyachi bolalar bilan biror mashg`ulot yoki suhbat o`tkazayotgan paytida diqqatni bir necha narsalarga, ya`ni gapirayotgan gapiga, bolalarni quloq solib o`tirishlariga va bundan so`ng nimalar haqida gapirishga qarata olishi lozim. Ana shundagina tarbiyachi suhbat yoki mashg`ulot paytida guruhni boshqara oladi.
Diqqatning bo`linishi har kimda har xil bo`ladi. Buning sababi shundaki diqqatning yengillik bilan bo`linishi diqqatimiz qaratilgan narsalarning ilgaridan bizga qanchalik tanishligi bilan bog`liqdir. Agar diqqatimiz qaratilgan narsalarning ayrimlari bizga yaxshi tanish bo`lsa ya`ni biz ularni ilgaridan yaxshi bilsak faoliyat jarayonida bir necha ishlarni birdaniga ya`ni birga qo`shib bajara olamiz. Masalan, yozish harakati ilgaridan bizga yaxshi tanish bo`lgani uchun darsda ham eshitib, ham yozib o`tira olamiz. Shunday qilib, diqqatning bo`linuvchanligi juda ko`p faoliyatlarimiz uchun zarur bo`lgan xususiyatdir.