4- mavzu: Diqqat va Xotira – psixik

Ixtiyoriy diqqat deb-oldindan belgilangan qat`iy bir maqsad asosida va ongli ravishda diqqatimizni ma`lum bir narsa va hodisalarga qaratishimizga aytiladi.
Odamning ko`pchilik faoliyatlari asosan ixtiyoriy diqqatning ishtiroki bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun barcha faoliyat turlarida, ya`ni o`qish, o`yin va mehnat faoliyatlarida ixtiyoriy diqqatning roli juda kattadir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatga nisbatan uzoq vaqt mobaynida davom etadigan diqqat turi bo`lib, u zo`r berishlikni, ya`ni irodaviy kuch sarf qilishlikni talab etadi.
Ixtiyoriy diqqatning nerv fiziologik asosida miya yarim sharlarining po`stida vujudga keladigan optimal qo`zg`alish manbai bilan ikkinchi signallar sistemasining faoliyati yotadi. Ixtiyoriy diqqatning yuzaga kelishida nutqning roli g`oyat kattadir. Chunki ko`pchilik hollarda hoh ta`lim jarayonida bo`lsin, hoh mehnat jarayonida bo`lsin nutq orqali turli vazifalar qo`yish bilan ixtiyoriy diqqat ishga solinadi.
Shuni aytish lozimki, ixtiyoriy diqqat har doim ixtiyorsiz diqqat bilan almashinib turadi. Ixtiyoriy diqqat vaqtida odam tez charchaydi, chunki ixtiyoriy diqqat odamdan hamma vaqt iroda kuchini sarflashni talab etadi. Iroda kuchini sarflash orqali, ya`ni odam o`zini majbur qilish orqali diqqatni safarbar qilishi odamni charchatadi. Ixtiyorsiz diqqatda esa hech qanday iroda kuchini ishga solish talab etilmaydi.
Shuning uchun ixtiyorsiz diqqatda odam charchamaydi. Ana shu jihatdan olganda ta`lim va mehnat jarayonida ixtiyoriy diqqatning vaqti-vaqti bilan ixtiyorsiz diqqatga o`tib turishi yaxshi bo`ladi.
Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatdan tashqari uning yana bir alohida turini ixtiyoriydan so`nggi diqqatni ko`rsatib o`tish mumkin. Bu tushuncha psixologiyaga N.F.Dobrinin tomonidan kiritilgan.
Agar maqsadga qaratilgan faoliyatda shaxs uchun diqqatning ixtiyoriy to`planganidagi kabi faqat faoliyat natijasi emas, balki uning mazmuni va jarayonning o`zi qiziqarli va ahamiyatli bo`lsa ixtiyoriydan so`nggi diqqat deb tushunish mumkin. Bu holda faoliyat kishini shu qadar qiziqtirib yuboradiki, u diqqatni ob`ektga qaratish uchun sezilarli irodaviy kuch-g`ayrat sarflamasa ham bo`laveradi. Shunday qilib, ixtiyoriydan so`nggi diqqat ixtiyoriy diqqatdan keyin namoyon bo`lgan holda shuning o`zidangina iborat deb hisoblash mumkin emas.