4-mavzu. Borliq – falsafa kategoriyasi Borliq tushunchasining tahlili

Sof borliq g‘oyasi. 
«
Sof borliq»
- bu o„z holicha, barcha konkret 
belgilaridan xoli ko„rinishda olingan mavjudlik. 
Birinchilardan bo„lib
Parmenid 
(miloddan avvalgi VI asr) borliq tushunchasidan yo„qlikning mavjud emasligi 
kelib chiqishini isbotlashga uringan. Amalda biz yo„qlik haqida hatto fikrlay ham 
olmaymiz, chunki agar biz u haqda o„ylasak, u bizning fikrimizda mavjud bo„ladi, 
yani borliq sifatida fikrlanadi. Binobarin, yo„qlikni tasavvur qilish ham mumkin 
emas, bu esa uning mavjud emasligini anglatadi. Ammo yo„qlik bo„lmasa, hech 
narsa paydo bo„lishi ham, yo„q bo„lishi ham mumkin emas.
Chunki paydo bo„lish 
yo„qlikdan bor bo„lish, yo„q bo„lish esa – yo„qlikka aylanishdir. Bundan xulosa 
shuki, borliq «harakatsiz», unda biron-bir o„zgarish bo„lishi mumkin emas: har 
qanday o„zgarish nimaningdir paydo bo„lishi va yo„q bo„lishi bilan bog„liq. 
Bundan tashqari, borliq yagona, bir jinsli va bo„linmas: uni qismlarga faqat yo„qlik 
ajratishga qodir, lekin u mavjud emas. Borliqning chegarasi bo„lishi mumkin emas, 
uning boshi ham, oxiri ham yo„q, zero, hamonki yo„qlik mavjud emas ekan, 
borliqni cheklashga qodir bo„lgan narsa ham mavjud emas. 

---

Gegel «sof borliq» kategoriyasidan foydalanishning boshqacha usulini 
topgan. Uning ontologik konsepsiyasida bu kategoriya Mutlaq g„oya rivojlanish 
mantig„ining tayanch nuqtasi hisoblanadi. «Sof borliq» va «sof yo„qlik»ning 
ayniyligini qayd etgan holda, Gegel bu qarama-qarshiliklar sintezidan iborat 
bo„lgan «shakllanish» tushunchasini kiritadi (zero shakllanish nimaningdir 
borligini anglatadi, chunki «shakllanmoqda», vujudga kelmoqda, lekin hali 
borliqqa ega emas, chunki «shakllanmagan», vujudga kelmagan). Shundan so„ng 
Gegel shakllangan nimadir «shakllanish»ning natijasi bo„lishini qayd etadi. Bu 
natija, Gegel fikriga ko„ra, «mavjud borliq», yani «sof borliq»dan farqli o„laroq, 
aniq sifatga ega bo„lgan borliqdir. 
Albatta, Gegelning shakllanish g„oyasi muayyan narsaning shunday bir 
holatiki, unda shakllanayotgan narsa bir vaqtning o„zida ham mavjud bo„ladi, ham 
mavjud bo„lmaydi, degan fikriga qo„shilish mumkin emas. Ammo har qanday 
shakllanish – bu qandaydir predmetning «sof yo„qlik»dan emas, balki ilgari 
mavjud bo„lgan boshqa predmetlardan vujudga kelishidir. Har qanday «mavjud 
borliq» «sof borliq»dan va «yo„qlik»dan emas, balki boshqa bir «mavjud 
borliq»dan vujudga keladi. Gegel fikriga zid o„laroq, «sof borliq»ning «sof 
yo„qlik»ka o„tishi tushunchalar o„yinidan boshqa narsa bo„lmay, bundan amalda 
sifat jihatidan aniq biron-bir borliq vujudga kelmaydi (buni XIX asrdayoq 
L.Feyerbax va tushunchalar Gegelcha mantig„ining boshqa tanqidchilari qayd 
etgan). Ontologiyani «sof borliq» va «sof yo„qlik» kategoriyalari yordamida 
tuzishga intilish XX asrning ayrim faylasuflari ijodida ham kuzatiladi 
(M.Xaydegger, E.Fink va b.). Ammo, fikrning mazmunini nima fikrlanayotganini 
ko„rsatmasdan yoritish mumkin bo„lmaganidek, borliq kategoriyasining 
mazmunini borliqqa nima ega ekanligini ko„rsatmasdan yoritish mumkin emas. 
Fikr hamisha nima haqdadir fikr bo„lganidek, borliq har doim nimaningdir 
borlig„idir. «Sof borliq» ham xuddi «sof yo„qlik» kabi mazmunsizdir (bunda Gegel 
haq). «Sof borliq» tushunchasi quruq mavhumlikdan boshqa narsa emas.