4-mavzu. Borliq – falsafa kategoriyasi Borliq tushunchasining tahlili

Falsafa tarixida borliq muammosi.
Borliq muammosini falsafiy anglab 
etishga ilk urinishlar miloddan avvalgi birinchi ming yillikda vujudga kelgan 
qadimgi Markaziy Osiyo, hind va qadimgi xitoy falsafalaridayoq kuzatiladi. 
Xususan, Markaziy Osiyoning eng qadimiy kitobi “Avesto”da, borliq harakatdagi 
dunyo, butun jonli va jonsiz narsalarning uyg„unligidagi mavjudlik deb 
ifodalanadi.
Vedalar (qadimgi hind tafakkurining ilk yodgorliklari) va (ularga diniy-
falsafiy sharhlar) –Upanishadalarda yaxlit manaviy substansiya, o„lmas jon 
haqidagi g„oyalar, shuningdek dunyo haqidagi tasavvurlar o„z aksini topgan. 
So„nggi zikr etilgan tasavvurlarga muvofiq butun borliqning negizini tabiiy asoslar 
– olov, havo, suv, yorug„lik, makon, vaqt tashkil etadi. Qadimgi Hindiston 
mutafakkirlari borliq sirining tagiga etishga harakat qilar ekanlar, quyosh tunda 
qaerga ketadi, yulduzlar kunduzi qayoqqa yo„qoladi kabi savollarga javob topishga 
uringanlar va bu tasavvurlarni eng qadimgi kitob – Rigvedalarda aks ettirganlar.

---

Qadimgi Xitoy falsafasi avvalo ijtimoiy muammolarga qarab mo„ljal olgan, 
unda inson borlig„iga, shuningdek ijtimoiy borliqqa ko„proq etibor berilgan. Ayni 
vqtda, tabiatning birinchi asoslari ham etibordan chetda qolmagan. Bu qiziqish, 
xususan, narsalar va hodisalarning butun rang-barangligini belgilovchi besh stixiya 
(suv, er, daraxt, temir, olov) haqidagi talimotda o„z aksini topgan. Keyinroq 
“O„zgarishlar kitobi”da borliqning butun rang-barangligini tashkil etuvchi bunday 
birinchi asoslarning sakkiztasi qayd etiladi.
Xudolarning kelib chiqishi, ularning hayoti, ishlari, o„zaro kurashi haqida 
hikoya qiladigan va shu tariqa qadimgi odamlarning dunyoning vujudga kelishi va 
evolyusiyasi haqidagi tasavvurlarini aks ettirgan kosmogonik miflar Suqrotga 
qadar avvalo tabiat falsafasi sifatida yuzaga kelgan va rivojlangan yunon 
falsafasining birinchi manbai bo„lib xizmat qildi. Ilk yunon faylasuflari o„z 
asarlarini odatda “Tabiat haqida” deb nomlaganlari, ularning o„zlari esa 
naturalistlar, “fiziklar” deb atalishi bu fikrni tasdiqlaydi.
Qadimgi yunon falsafasi vujudga kelgan paytdan boshlab ular butun 
borliqning birinchi sababini mavjud voqelikning o„zidan izlaganlar, uni dam suv 
(Fales) yoki havo (Anaksimen) deb, dam hamma narsani boshqaradigan boqiy va 
Cheksiz asos – «apeyron»(Anaksimandr taxminan mil. av. 611-545 yillar) deb 
tavsiflaganlar. Anaksimandr hatto jonli mavjudotlarning tabiiy kelib chiqishi 
g„oyasini ilgari surgan. Uning fikricha, mazkur mavjudotlar dengiz suvida vujudga 
kelgan va suv o„tlaridan paydo bo„lgan. So„ngra baliqsimon mavjudotlar 
quruqlikka chiqqan va ulardan odamlar rivojlangan. Shunga o„xshash fikrlarni 
Ksenofan (mil. av. 580-490 yillar)
ham ilgari suradi. U hamma narsa Yer va 
suvdan vujudga keladi va rivojlanadi, hatto «biz ham Yer va suvdan paydo 
bo„lganmiz», deb hisoblaydi.
O„sha davrning bosh falsafiy masalasi – «hamma narsa nima?» degan 
savolga javob berar ekan, Pifagor (mil. av. 580-500 yillar) «hamma narsa sondir», 
degan xulosaga keladi. U Erning sharsimonligi haqidagi g„oyani birinchi bo„lib 
ilgari suradi.
Parmenid (mil. av. 540-480-yillar)
faylasuflar orasida birinchi bo„lib 
borliqni kategoriya sifatida tavsiflagan va uni maxsus falsafiy tahlil predmetiga 
aylantirgan. U haqiqiy borliq mohiyatining o„zgarmasligi haqidagi g„oyani ilgari 
suradi. Parmenid fikricha, borliq paydo bo„lmagan va u yo„q ham bo„lmaydi, 
chunki undan boshqa hech narsa yo„q va bo„lishi mumkin ham emas. Borliq 
yagona (uzluksiz), harakatsiz va barkamoldir. U o„z chegaralariga ega bo„lib, 
«ulkan mutlaqo yumaloq SHarga» o„xshaydi.
Eleatlar maktabi vakili bo„lgan (
samoslik) Melis
«Tabiat yoki borliq haqida» 
deb nomlangan asarida borliq chegarasiz deb qayd etadi. Uning fikricha, agar 
borliqning chegarasi bo„lsa, bu borliq yo„qlik bilan chegaradoshdir. Biroq, 
hamonki yo„qlik mavjud emas ekan, borliq ham chegarali bo„lishi mumkin emas.

---

Shunday qilib, qadimgi yunon falsafasining Suqrotga qadar bo„lgan davrida 
ontologiya sezilarli darajada rivojlangan: o„sha davr atoqli faylasuflarining deyarli 
barchasi borliq muammosini bevosita yoki bilvosita o„rganib, uni, boqiy va 
barkamol kosmos, «yagona tabiat», yani moddiy-hissiy dunyo bilan tenglashtiradi. 
Masalan, Empedokl (mil. av. 484-421 yillar) «borliq» atamasini bevosita 
ishlatmagan bo„lsa ham, «barcha narsalarning to„rt negizi» (olov, havo, suv va er) 
haqida so„z yuritar ekan, dunyo (kosmos) tuxumsimon ko„rinishga ega deb 
hisoblagan, hayot nam va issiq suv o„tlaridan kelib chiqqani haqida mulohaza 
yuritgan. Demokrit va Levkipp atomlarni muayyan modda sifatida tavsiflab, ularni 
«bo„shliq» - yo„qlikka zid o„laroq, «to„la» yoki «qattiq» borliq bilan 
tenglashtirgan.
SHu davrda borliqni tushunishga nisbatan dialektik yondashuv ilk bor 
namoyon bo„ladi. Geraklit (mil. av. 544-483 yillar) butun dunyo muttasil harakat 
va o„zgarish jarayonini boshdan kechiradi deb hisoblagan va shu munosabat bilan 
«ayni bir narsa mavjud va nomavjuddir» deb qayd etgan..
Aristotel (miloddan avvalgi 322-384 yillar).
 
«Borliq nima?» degan savol 
qo„ygan, tafakkur va borliqning bir xilligi g„oyasini ilgari surgan. Aristotelning 
fikricha, «borliq kategorial so„zlash shakllari orqali ifodalanuvchi barcha 
narsalarga o„z-o„zidan bog„lanadi. Zero, bunday so„zlash usullari qancha bo„lsa, 
borliq ham shuncha manoda ifodalanadi. Ayrim iboralar narsaning mohiyatini, 
ayrimlari - sifatini, ayrimlari - miqdorini, ayrimlari – nisbatini, ayrimlari – harakati 
yoki o„zgarishini, ayrimlari – «qaerda»ligini, ayrimlari – «qachon»ligini anglatgani 
sababli, borliq ularning har biriga mos manolarga ega bo„ladi»
2
. 
Aristotel ontologiyasi asosida uchta talimot yotadi: 
a) borliqning kategorial tahlili (kategoriyalar haqidagi talimot) 
b) borliqning kauzal tahlili (borliqning sabablari haqidagi talimot) 
v) borliqning imkoniyat va voqelik munosabati orqali tahlili.
 
(imkoniy 
borliqdan voqelikka o„tish jarayonining tahlili).tDemak, Aristotel ontologiyasini 
tushunish uchun ana shu uch talimot yoki tahlil mazmuniga tayanish kerak . 
Borliq tushunchasini Platon (mil. av. 427-347 yillar)
sezilarli darajada 
kengaytirdi. U nafaqat moddiy, balki ideal narsalar ham borliqqa ega ekanligini 
falsafa tarixida birinchi bo„lib ko„rsatib berdi. Platon «haqiqiy borliq» bo„lishi 
«obektiv mavjud g„oyalar dunyosi»ni «hissiy borliq»qa qarama-qarshi qo„ydi. 
Bunda u inson ongida mustaqil mavjud bo„lgan tushunchalar borlig„ini ham 
ko„rsatib o„tdi va shu tariqa ilk bor «borliq» tushunchasiga amalda mavjud bo„lgan 
barcha narsalarni kiritdi.

Borliq muammosiga oid Demokrit va Platon yondashuvi.
. Birinchi 
Demokrit 
yondashuvi borliqni turli tarzda namoyon bo„lishi va ongda aks etishi (diskret 
2
Аристотел //Всемирная энциклопедия.-Т.: Современный литератор, 2001. – С.24. 

---

situativ-empirik) ko„rinishida tushunishni nazarda tutadi hamda naturalizm 
sifatida namoyon bo„ladi
. Bu holda borliq muayyan empirik harakatlarga bog„liq 
bo„ladi va insonning har bir kuni nimadan tashkil topsa, Shuning o„zidangina 
tashkil topadi. Ikkinchi 
Platon yondashuvi borliqning mohiyati xususida alohida 
mushohada yuritishga yo„naltiradi, bunda borliq g„oyaga, erishib bo„lmaydigan 
orzuga, amalga oshmaydigan, noreal jarayonga aylanadi
. Borliqning mazkur 
sxolastik talqini shiorlar, dasturlar, chorlovlar va deklaratsiyalarda hozirgacha 
mavjud. Real hayot jarayonida bu ikki qarama-qarshi yondashuv yakka, xususiy va 
umumiyning o„zaro aloqadorligi bilan barham topadi. Zero, o„zining yakkaligida 
o„z umumiyligini ifoda etmaydigan, o„zining mavjudlik holati bilan o„zgarish va 
yo„q bo„lishni nazarda tutmaydigan bironta ham narsa va hodisa yo„q. Voqealar 
borliqning mohiyatini namoyon etadi, haqiqiy hayot faoliyatining parchasi tarzida 
yangi sifat kasb etadi. Ushbu jarayondagi shakllanish, o„zgarish, rivojlanish hayot 
jarayonining tarkibiy qismlaridir. Keyinchalik falsafa tarixida borliqning ko„p 
sonli har xil talqinlari shakllandi, lekin ularning barchasi borliq haqidagi hissiy va 
oqilona tasavvurlar atrofiga u yoki bu tarzda tiziladi. Bunda fikrlar va yondashuvlar 
rang-barangligi namoyon bo„ladi.