4-mavzu. Borliq – falsafa kategoriyasi Borliq tushunchasining tahlili

Tasavvuf talimotida borliq muammosi. 
Tasavvufda oriflar va oshiqlar 
o„zlarining poetik asarlarida va mifologik g„oyalarida borliq haqidagi bilimlarini 
bayon etganlar.
Tasavvuf talimotida ontologiya birinchidan, ramz, majozlar, qiyoslarda o„z 
ifodasini topadi. Ikkinchidan, ushbu ontologiya inson tafakkuriga emas, 
tuyg„ularga yo„nalgan, musiqa jo„rligi, tasviriy sanat asarlarida namoyon bo„lgan, 
“Aruz” vaznida bitilgan maqomlarda kuylangan. Uchinchidan, poeziya qalb 
faolligining mahsuli hisoblanadi va u asosan, tuyg„ularga tasir etadi. Buni 
anglashning mantiqiy tafakkurdan yuqori shakli, deyish mumkin. Shu manoda 
poeziyani tushunish uchun ongning mantiqiy (nazariy) tafakkurdan yuqoriroq 
shakli – intellektual intuitsiya taqazo etiladi. Chiziqli (mantiqiy) tafakkurning 
yolg„iz o„zida esa, na intellektual va na estetik (hissiy) intuitsiya ishtirok etmaydi. 
Shu manoda A.Navoiy aytganidek, majozlar haqiqatga ancha yaqinroq. 
To„rtinchidan, ramzlar, majozlar hammaga ham aytilishi mumkin bo„lmagan bazi 
g„oyalarni (sirlarni) muayyan odamlargagina etkazish vazifasini bajargan .
Tasavvuf talimoti vakillaridan biri Nasafiy ontologiyasi sof Vahdat 
nimaligini tushunishdan boshlanadi. Uning fikricha borliqning mohiyati bo„lgan 
sof (musaffo) Vahdat (birlik), jism va ruhning manbaidir, u kitob va kalomning 
ham boshi, malakut (farishtalar) va mulk (moddiyat) olamlarining asosi, butun 
borliq va odamning manbaidir. Uni sufizmda jabarut, deb ataydilar (Jabarut – arab 
tilida «Buyuklik», ulug„lik degan manolarni bildiradi). Mulk va malakutda bir jami 
narsalar Jabarutda (tezis holida) mavjud, deb ko„rsatiladi (bu Aristotelning 
«imkoniyat» kategoriyasida yoki potensiyada o„z ifodasini topgan). Xullas Sharqda 
ontologiya masalasi Xudo borlig„i bilan bog„liq holda o„rganiladi.
 Yangi davrda borliq
ning mohiyati Xudoning ishlariga emas, balki tabiat 
qonunlariga bog„lanadi. Tabiat borliqning butun yashirin manosini qamrab oladi, 
shu sababli u bilan muloqot qilish, uning tabiiylik darajasini sinab ko„rish 
muhimdir. Tabiatni o„rganuvchi fanlar birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. 
Jamiyatda tashabbuskorlik, faollik va omilkorlikning rivojlanishi individualizmga 
asoslangan antropotsentristik dunyoqarashni shakllantiradi. 
XVII-XVIII asrlarning faylasuflari Golbax, Gelvetsiy, Lametri borliq 
tushunchasini fizik borliq bilan bog„laydi. Bu faylasuflarning naturalistik 
qarashlari mexanikaning faol rivojlanishi bilan belgilangan va ularning tabiat 
haqidagi 
tabiiy-ilmiy 
tasavvurlarini 
aks 
ettirgan. 
Bundan 
borliqni 
«naturallashtirish» g„oyasi kelib chiqqan.
Spinoza
(1632-1677) dunyo haqidagi 
monistik talimot
ni yaratdi. Uning 
monizmi panteizm ko„rinishida namoyon bo„ladi: Benedik Spinoza o„z 
ontologiyasida Xudo va tabiatni ayniylashtiradi, bunda Xudo yaratuvchi tabiat va 
yaratilgan tabiat sifatida amal qiladi. Ayni vaqtda B.Spinoza birgina moddiy 
substansiya mavjud bo„lib, uning asosiy atributlari ko„lamlilik va fikrlashdir, degan 
g„oyani ilgari suradi. Shunday qilib, butun tabiat u Xudo bo„lgani uchungina emas, 

---

balki unga fikrlash xos bo„lgani uchun ham jonli hisoblanadi. Spinoza butun 
tabiatni jonlantirib, shu tariqa gilozoist-faylasuf sifatida ham namoyon bo„ladi.