4-mavzu. Borliq – falsafa kategoriyasi Borliq tushunchasining tahlili

Borliqning ekzistensial-germenevtik konsepsiyasi.

Ekzistensialistlar

mushohada yuritish orqali anglab etish mumkin bo„lgan mohiyat (essensiya)ni 
amalda mavjudlik (ekzistensiya)ga qarshi qo„yadilar. Ular borliqning mazmuni 
to„g„risidagi masalaga qaytish lozimligini etirof etadilar. Lo„nda qilib aytganda, 
borliqning oqilona tavsifi uning asl mazmunini yoritib berishga qodir emas. 
Bunday mazmun hayot tajribasida, yani «shu erda-borliq» yoki mavjudlik orqali 
namoyon bo„ladi. Germenevtika borliq sxemasi yoki formulasini aniqlashga emas, 
balki uning mazmunini bilishga qaratilgan. Falsafiy muammo sifatidagi borliqning 
mazmuni insonni o„z mavjudligining pirovardliligi va tasodifiyligini anglash 
natijasida yuz bergan shokdan xalos etishi lozim. Bir so„z bilan aytganda, bu erda 
aristotelcha analitikaga xaydeggercha germenevtika qarshi qo„yiladi.
Borliq 
germenevtikasi 
oqilona-sxematik 
yoki 
metafizik 
bilimga 
ishonchsizlik ko„zi bilan qarashga asoslanadi. Falsafa tarixida germenevtikaning 
ayrim tarafdorlari: a) mistik; b) estetik; v) intuitiv; g) irratsional narsalar va 
hodisalarga qarab mo„ljal oladilar. Dunyoni anglab etish mazkur usulining aks 
sadolari Pifagor (osmon musiqasiga quloq solish), Platon (g„oyalar xususida 
mushohada yuritish), Tertullian (absurd orqali haqiqatning tagiga etish), Paskal 
(aql haqiqatlariga yurak haqiqatini qarshi qo„yish), romantiklar, Kerkegor, 
SHopengauer va Nitsshe metodida mavjud.
Borliq va mavjudlik konsepsiyasi M.
Xaydegger loyihasining tayanch nuqtasi 
hisoblanadi.
(
1889-1976. 
Bu loyihani ishlab chiqish bilan u asosan «Borliq va 
vaqt», «Fenomenologiyaning asosiy muammolari» asarlarida shug„ullanadi)
. 
M.Xaydegger fikricha borliq, mavjudlikning borlig„i, lekin borliq mavjudlikdan 
kelib chiqadigan yo„qlik emas, yani u mavjudlik hisoblanmaydi. Bu erda 
Xaydegger I.Kantning borliq predikat emas, degan fikriga qaytadi. Ammo bu holda 
borliq nima? Keng tarqalgan tasavvurga ko„ra, mavjud narsalarning barchasi ayni 
bir borliq usuli – mavjudlik bilan tavsiflanadi. Shunga muvofiq tabiat va ruh (g„oya 
va narsa, res cogitans va res extensia) farqlanadi. Ammo bu farqlash borliqning 
usullari o„rtasidagi farqni ifodalashga qodir emas. U faqat mavjud narsaning 
mohiyatini belgilovchi unsurlar o„rtasidagi farqni aks ettiradi.
M.Xaydegger fikriga ko„ra, borliq usullarini ajratishning haqiqiy yo„li 
borliqning mohiyati (essentia) va usulining bir-biriga mansubligini mohiyat va 
usulning borliq g„oyasiga mansubligi nuqtai nazaridan tahlil qilishga asoslanadi. 
Nemis mutafakkiri borliqning olti usuli: ekzistensiya, birgalikda mavjudlik, qo„l 

---

ostidalik, hozirlik, hayot va barqarorlikni farqlaydi. Bu usullarning barchasi bir-
biridan shu darajada farq qiladiki, «borliq» tushunchasining yagonaligini shubha 
ostida qoldiradi. Bu erda mavjudlik to„g„risidagi masala Xaydegger qarshisida eng 
muhim masalalardan biri sifatida ko„ndalang bo„ladi.
Mavjudlik tushunchasining tahlili uning «hozirlik», «dunyo» va «qo„l 
ostidalik» tushunchalari vositasida ifodalanuvchi fenomenlar bilan ontologik 
o„zaro aloqasini qayd etishdan boshlanadi. Bunda mavjudlikni borliq turlaridan biri 
sifatida tushunish mumkin emasligi, mavjudlik muammosini, «uning shartlari va 
chegarasini» atroflicha o„rganish zarurligi takidlanadi. Faylasuflar hatto mavjudlik 
to„g„risidagi masalani qo„yish usulida ham aniq bir to„xtamga kelganlari yo„q. Bu 
xususda Xaydegger «ongga nisbatan transsendent» bo„lgan narsa mavjudmi, tashqi 
dunyoning mavjudligini isbotlash mumkinmi, mavjudlikni anglab etish mumkinmi 
qabilidagi masalalarni va nihoyat, mavjudlikning mazmuni to„g„risidagi masalani 
aralashtirish odat tusini olganini takidlaydi.
Yuqorida zikr etilgan har xil, lekin o„zaro bog„langan masalalar 
xaydeggercha talqinida mavjudlik muammosi uch qismga ajratiladi: a) borliq 
hamda «tashqi dunyo»ni isbot qilish mumkinligi muammosi sifatidagi mavjudlik; 
b) ontologik muammo sifatidagi mavjudlik; v) mavjudlik va tavajjuh.
Birinchi muammoni tahlil qilar ekan, Xaydegger tashqi dunyoning 
mavjudligi yoki uni isbotlash to„g„risidagi masala bir vaqtning o„zida manosiz va 
ikki manoli ekanligini qayd etadi. Masalaning manosizligi shu bilan izohlanadiki, 
mazkur masala dunyoda borliq sifatida mavjudlik bilan qo„yilgan. Masalaning ikki 
manoliligi, Xaydegger fikriga ko„ra, bir-biridan farq qiladigan ikki narsa: 
nimadadir borliq sifatidagi dunyo va ichki mavjudlik sifatidagi «dunyo»ning 
aralashuvi tufayli kelib chiqadi. Tashqi dunyoning mavjudligi to„g„risidagi masala 
bu erda dunyo fenomeniga oydinlik kiritmasdan qo„yiladi. Buning oqibatida 
amalda isbotlanayotgan narsa yoki hodisaning isbotlash usuli va isbotlashning elon 
qilinayotgan maqsadi bilan aralashuvi yuz beradi.
Shunday qilib, Kant falsafadagi janjal deb nomlagan masala – tashqi dunyo 
mavjudligining dalil-isbotlari yo„qligi Xaydeggerga muammoni noto„g„ri qo„yish 
bo„lib tuyuladi. U bunday isbotlashni amalga oshirishni ko„zlagan shaxslarning shu 
erda hozirligining o„ziniyoq mavjudlikning isboti deb hisoblaydi. Xaydegger 
fikriga ko„ra, hatto dunyoning mavjudligiga ishonish lozimligini takidlovchilar 
ham, adashadilar, zero ular bunday dalil-isbotlar idealda mavjud bo„lishi 
lozimligini tasdiqlaydilar.