4-mavzu. Borliq – falsafa kategoriyasi Borliq tushunchasining tahlili

tamoyili ham saqlanib qoladi.
Ammo muammoning mazmuni amalda boshqacha 
ko„rinish kasb etadi. Inson vaqti uning hayot faoliyati vaqtidir. Hayvon o„z 
mohiyatini tabiatdan oladi, u o„zini o„zi yaratmaydi va shu manoda u tarixiylikdan 
xolidir. Hayvon o„z tarixini o„zi yaratmaydi – tarix uni yaratadi. Inson esa o„z 
tarixini o„zi yaratadi. Insonning mohiyati uning o„z ijtimoiy munosabatlari majmui 
bilan belgilanadi. 
Hozirgi paytda «individ – ijtimoiy avlod – jamiyat tarixi» uchligi ijtimoiy 
vaqtni o„rganish va uning mazmunini aniqlashning obektiv asosi sifatida qaraladi. 
Ijtimoiy vaqtda muayyan odamlar, ijtimoiy jamoalar, ayrim hamjamiyatlar, 
millatlar, davlatlar va pirovard natijada butun insoniyat borlig„ining vaqt 
ko„rsatkichlarini farqlab, ijtimoiy vaqt strukturasining murakkabligi to„g„risida 
ham so„z yuritish mumkin.
Ulardan har birining yashash vaqti va surati har xil 
bo„lib, o„z xususiyatiga ega. Aslini olganda, turli mamlakatlar va xalqlar jamuljam 
holda butun insoniyatni ifoda etsa-da, amalda turli tarixiy davrlarda: kimdir 
o„tmishda, kimdir hozirgi davrda, kimdir esa kelajakda yashaydi. Bunga, xususan, 
amerikalik taniqli futurolog E.Toffler etiborni qaratadi. Uning fikricha, «Er 
aholisining 70% o„tmishda (turli o„tmishda), 25% - hozirgi davrda, 3% - kelajakda 
yashaydi, qolganlar esa marginallar bo„lib, ular har qanday vaqtdan 
tashqaridadir»
21
.
Davr ruhi tushunchasi ijtimoiy vaqt umumiy kategoriyasi bilan bevosita va 
tabiiy bog„lanishi lozim. U ichdan, yani o„z mazmuni tomonidan va sirtdan – davr 
ruhi zamondoshlar hayotida, ularning turmush tarzi va fikrlash uslubini 
shakllantirishda bajaruvchi funksiyalar nuqtai nazaridan o„rganilishi darkor.
19
қ
аранг: Блонский П.П. Память и мышление. – М., 1994; Восприятие пространства и 
времени. – Л., 1999; Проблема восприятия пространства и времени. – СП(б), 1998; Фресс 
П. Приспособление человека к времени // Вопросы психологии. 1996. №1. 
20
қ
аранг: Бахмутский В.Я. Категория времени во французской классической трагедии 17 
века. – М., 1990; Бахтин М.М. Время и пространство в романе // Вопросы литературы. 
1994. №3; Виплер Б.Р. Проблема времени в изобразительном искусстве. – М., 
1999,Ленартович Ст. Организация времени и пространства в произведении киноискусства. 
– М., 1999; Лисса З. Проблема времени в музыкальном произведении. –
М., 1995; Тураева З.Я. Категория времени. Время грамматическое и время 
художественное. – М., 1999.
21
Қаранг: Вестник Российского университета дружбы народов. Серия «Философия». 2006. №1(11). –С. 46. 

---

Har bir davrning o„z ruhi bor, chunki davr – bu ayni holda inson avlodi 
vaqtidir.
Bu erda zamondoshlar ijtimoiy-tarixiy avlodining manaviy dunyosi 
haqida gapirish o„rinli bo„ladi. Avlodning manaviy dunyosi ko„p sonli, bazan o„z 
xususiyatiga ko„ra bir-biriga zid bo„lgan omillar majmui tasirida shakllanadi. 
Ammo bu omillar orasida moddiy hayot ziddiyatlari birinchi darajali ahamiyat 
kasb etadi. Ushbu ziddiyatlar ijtimoiy vazifalarni ilgari surish, jamiyatda ijtimoiy 
manfaatlarning rivojlanishi, bazan ularning qutblashuvini belgilovchi obektiv asos 
sifatida amal qiladi. Moddiy hayot ziddiyatlari murakkab voqealar va jarayonlarda, 
xronologik zamondoshlar ularda o„ynaydigan o„ta rang-barang va hatto qarama-
qarshi rollarda o„zini namoyon etadi.
Odamlar mazkur avlodining faoliyati qancha mazmunli va izchil bo„lsa, 
unda keng xalq ommasi ishtirok etsa, davr ruhi shuncha kuchli bo„ladi, u tarixda 
shuncha chuqur iz qoldiradi, shuncha ko„p qahramonlarni yaratadi, kelajak 
avlodlarga shuncha go„zal va jozibali bo„lib tuyuladi. Zamondoshlar faoliyatining 
mazmuni, mohiyati va maqsadlari, ular o„z maqsadlariga erishish uchun tanlovchi 
va foydalanuvchi shakllar, usullar va vositalar, yuz berayotgan ijtimoiy voqealar 
jarayoni va natijasiga ko„maklashuvchi va ularga bevosita yoki bilvosita tasir 
ko„rsatuvchi tarixiy sharoitlar majmui odamlar avlodi yashayotgan davrga alohida, 
betakror ruh va tus baxsh etadi. Bu faoliyat, bu voqealarni ularning ishtirokchilari 
o„z boshlaridan kechiradilar; ularni kelajak avlodlar anglab etadilar, baholaydilar 
va qayta baholaydilar. Bazan yuz bergan voqeaning asl mazmuni va mohiyati 
oradan ancha vaqt o„tganidan so„ng ayon bo„ladi.