4-mavzu ona tili punktuatsiyasining asosiy tamoyillari

struktura jihatidan o‘zgarib ketishiga sabab bo‘ladi: 
Mazmun 
farqlaydi, gap qayta shakillanadi. Quyidagi gaplarning 
intonatsiyasini qiyoslaylik: 
1. 
Turg’un ukam injener bo’ldi. 
2. 
Turg’un, ukam injener bo’ldi. 
3. 
Turg’un – ukam, injener bo’ldi. 
4. 
Turg’un, ukam injener bo’ldi. 
1- gapda Turg’un bilan ukam o’rtasida pauza yo’q: Turg’un – aniqlovchi, 
ukam – ega; 2- gapda ―Turg’un‖ bilan ―ukam‖ sanash ohangi bilan aytiladi: 
uyushuq egalar; 3- gapda ―ukam‖ gapga nisbatan sal tez va pasayuvchi ohang bilan 
aytiladi: ajratilgan bo’lak; 4- gapda Turg’un so’zi murojaat ohangi bilan gapdan 
ajratilib, biroz pauza qilinadi: undalma. 
Siz bor men bor konstruksiyasi intonatsiyaning o’zgarishi tufayli uyushiq 
bog’lovchisiz qo’shma gap /siz bor va boshqalar bor kabi/: sabab ergash gapli 
qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap /siz bor – men bor; Siz 
borligingiz tufayli, men bor/ kabi formalarda shakillanishi mumkin. 
Punktuatsiya bilan intonatsiya qanchalik yaqin bo’lmasin, ular o’ziga xosligi, 
qimmati jihatidan har xil baholanadi: intonatsiya /gap intonatsiyasi/ birlamchi, 
material tushuncha; punktogrammalar intonatsiyaga qarab qo’yiladi. Matn har bir 
gapning mazmun va progmatik, intonatsion hususiyatlaridan kelib chiqib o’qiladi. 
Punktogrammalarning to’g’ri yoki noto’g’ri qo’yilganligini gap komunikatsiyasi
boshqaradi, ―Tinish belgilariga rioya qilib o’qish‖ iborasi ham, 
―Deyarli barcha tinish belgilari ―o’qiladi‖ (prof. A.M.Peshkovskiy) deyilgan 
fikrlar ham tinish belgilari to’g’ri qo’yilgan normal matnlarga nisbatan aytilgandir. 
O’zbek tilida ham punktogrammalarni qo’llashning o’z asoslari va prinsplari 
mavjud. Tinish belgilarining qo’llanilishida: 
1. 
Gapning strukturasi. 
2. 
Mazmuni. 
3. 
Intonatsiyasi asos qilib olinadi. Tinish belgilarining o’rnini, 

---

funksiyasini belgilashda mana shu uch xil hodisa alohida-alohida emas, balki 
ularning bir butunligi nazarda tutiladi. CHunki bular o’zaro bog’langan bir 
hodisaning uch tomoni – uch hususiyatidir. Nuqtaning tuzilishi, mazmuni, 
intonatsiyasi o’zarozich bog’langan bo’lib, har qanday gapda shu uch hususiyat 
mujassamlashgan bo’ladi. Masalan, Opalar, singillar! bu savollar majlisda berilsin! 
/A.Q./ gapi: 
1. Tuzilishi jihatidan sodda. 
2. Buyruq bilan birga emotsiya, murojaat ifodalangan, unda gap bilan 
grammatik bog’lanmagan so’zlar /opalar, singillar/ bor. 
3. Ko’tariluvchi intonatsiyaga ega. 
Hozirgi o’zbek tilida tinish belgilari to’rt jihatdan: 
1. Qo’llanish o’rni. 
2. Ishlatilish usuli. 
3. Tuzilishi.
4. Vazifasi jihatidan tasnif qilinadi. 
Tinish belgilari qo’llanish o’rniga ko’ra uch katta guruhga bo’linadi: 
1. Gap oxirida qo’llanuvchi. (nuqta, so’roq) 
2. Gap ichida qo’llanuvchi. (vergul, tire, ikki nuqta) 
3. Aralash holda qo’llanuvchi TB. (qavs, qo’shtirnoq, ko’p nuqta) 
Punktuatsiya asoslaridan kelib chiqib, tinish belgilari qo’llashning quyidagi 
tamoyillarini ko’rsatamiz: 
1.