4-mavzu ona tili punktuatsiyasining asosiy tamoyillari

Differensiatsiya (farqlovchi) tamoyili. Bu tamoyilga ko’ra tinish belgilari 
yozuv texnikasi /formasi/ni farqlash uchun qo’llanadi. Boshqacha aytganda, tinish 
belgilarining yozuv formalariga bog’liq holda odatdagidan farqli ishlatilishi 
differensiya tamoyili asosida yuz beradi. Ilmiy stilda, jumla ichida so’zlarni 
qisqartirishda sitatalarning manbaini ko’rsatishda, havolalarda, kitob muqovalarida 
nashiryot nomi va nashr vaqtini ko’rsatishda tinish belgilari differensiya tamoyiliga 
asosan ishlatiladi. Masalan, kitob muqovasida tire /Toshkent – 2005 kabi/, 
snoskalarda vergul /G’ofur G’ulom, Tanlangan asarlar, Toshkent, 2005 kabi/ 
qo’yiladi. 
Ba‘zi muallif va uning asari, matbuot nomlari qisqartirilib, unda tinish 
belgisidan foydalaniladi: Alisher Navoiy – A.Navoiy, Oybek - /O./, Abdulla Qahhor 
- /A.Q./, ―O’zbekiston ovozi‖ /‖ O’zb. Ov.‖/ kabi. 

---

Ko’p hollarda Direktiva, Ustav va qarorlarda tire har bir gap oldidan qo’yilib, 
numerativlik vazifasini ham bajaradi, bunda ham differensiya tamoyiliga asoslanadi. 
Masalan, Komunizm quruvchisining ―ahloq kodeksi‖da asosiy qoidalar raqamlar 
bilan emas, tire bilan sanab ko’rsatilgan. 
Umuman, hozirgi o‘zbek tilida tinish belgilari uch tamoyil – logik- 
grammatik, stilistik va differensiatsiya tamoyili asosida qo‘llaniladi. Bulardan 
logik-grammatik tamoyil etakchi bo’lib, keyingi ikki tamoyil shunga asoslanadi – 
yordamchi tamoyil. 
Diakritik belgilar (yun. diakritikos — farqlovchi, farqlashga xizmat 
qiluvchi) — satrlar ustiga yoki ostiga, kamdan-kam hollarda ichiga qo‘yiladigan, 
harflarga asoslangan yozuvlarda ishlatiladigan belgilar. D. b. ayrim belgi — harf 
mohiyatini o‘zgartirish yoki uni aniklashga xizmat qiladi. D. b.ning kuyidagi turlari 
farqlanadi: a) harfga yangicha funksiya yuklaydigan belgilar (mas, o‘zbek kirill 
alifbosidagi — y, yo, g‘, q, va b., o‘zbek lotin alifbosidagi —o‘ (o‘), Ya(q) va b.); b) 
tovushning variantlarini ifodalovchi belgilar (mas, frans. yo, yo, yo, bular yana 
maʼno farqlash xususiyatiga ham ega). Ayrim D. b. harfni ajratib o‘qishlikni 
ko‘rsatadi (mas, frans.— I). Prosodik D. b. harf ifodalovchi tovushning cho‘ziq yoki 
qisqaligini, urg‘u va uning turlarini, tonni bildiradi (mas, Vyetnam tilida, xitoy tili
uchun lotin grafikasi asosidagi baʼzi loyihalarda). D. b. baʼzi 
transkripsiyalar tizimida va xalqaro alifbolar loyihalarida katta ahamiyatga ega. 
Ayni bir xil D. b. turli milliy yozuvlarda turlicha funksiyani bajaradi. D. b. eng ko‘p 
uchraydigan tillar — fransuz, polyak, chex, portugal, lotin, litva tillaridir. Turkiy 
tillarda, xususan, o‘zbek tilida ham D. b. mavjud. D. b. arab yo‘zuvipa ham keng 
qo‘llanadi, bularning ahamiyati ayniqsa turli arab va b. musulmon mamlakatlarda 
Qurʼoni Karimni tilovat qilishda muhim ahamiyat kasb etadi, yaʼni bir xil o‘qilishini 
taʼminlaydi. Araf alifbosi asosidagi boshqa xalqlar yozuvlari ham bundan mustasno 
emas (mas, fors, urdu va b. tillarda). D. b. hind yozuv tizimlarida ham uchraydi, 
bularda dimoqda hosil bo‘ladigan undoshlarni farqlaydi, shuningdek, cho‘ziqlik va 
qisqalikni ko‘rsatadi (mas, "i" va "ji). Baʼzi olimlar som (arab, yahudiy) tillarida 

---

ham D. b. mavjud deb taʼkidlaydilar, bunda unli tovushlar undoshlar ostiga nukta va 
chiziqcha qo‘yish bilan anglashiladi.