5- MAVZU. BILISH FALSAFASI (GNOSEOLOGIYA).
(2-SOAT)
Bilish amaliyot ijod uyg‘unligi. Falsafa tarixida bilishga oid qarashlar evolyusiyasi.
Bilimning asosiy turlari va shakllari. Bilishda sub’ekt va ob’ektning o‘zaro aloqasi.
Bilish
faoliyatida ratsionallik va irratsionallik
dialektikasi. Bilishdagi qarama-qarshiliklar.
Hissiy, empirik, nazariy,mantiqiy va intuitiv bilish darajalarining o‘zaro aloqasi va
farqi. Xaqiqat bilish mezoni. Falsafa tarixida haqiqatga munosabat. Haqiqatning asosiy shakllari
va konsepsiyalari.
Isbotlash va rad etish. Haqiqatni anglashda emotsiya, ideal, iroda, ishonch va
shubhaning roli. Verifikatsiya tamoyili.
Haqiqat va yanglishish, yolg‘on va dezinformatsiya
(yolg‘on axborot). Haqiqatni bilishda nazariya, amaliyot va faoliyat birligi. Amaliyot va
faoliyatning mutanosibligi. Faoliyatning tuzilishi va atributlari. Ijodiy va noijodiy faoliyat. O‘yin
faoliyat sifatida.
Xaqiqatga
erishishda
tushunish
va
tushuntirish
dialektikasi.
Falsafa
tarixidatushunish san’ati haqidagi qarashlar evolyusiyasi. Tushunishda ma’noni
anglashning
ahamiyati. Simvol, semiotika va dialog tushunish vositasi. Ontologik, gnoseologik, aksiolik
simvollar. Tushunish va tushuntirishning mutanosibligi. Tushuntirish
ilmiy bilimni tushunish
shakli.
BILISHNING MAZMUN VA MOHIYATI
Bilish nazariyasining predmeti. «Gnoseologiya» - sof falsafiy kategoriya. Uning
nomi yunoncha gnosis – bilim, ilm va logos – ta’limot, fan so‘zlaridan kelib chiqqan. So‘zma-
so‘z ma’nosi - «bilish haqidagi ta’limot (fan)», «ong haqidagi ta’limot (fan)». Falsafiy
adabiyotlarda, shu jumladan falsafiy qomuslar va lug‘atlarda «gnoseologiya» atamasi «bilish
nazariyasi» deb tarjima qilingan. SHu bilan bir qatorda, ayni shu
mazmunni ifodalash uchun
falsafiy adabiyotlarda
«epistemologiya» so‘zi ham qo‘llaniladi.
SHuni ta’kidlash lozimki, gnoseologiyaga tatbiqan bilish nazariyasi va epistemologiya
nomlarining qo‘llanilishini o‘rinli deb bo‘lmaydi. Zotan, «episteme» so‘zi «pistis» - e’tiqod so‘zi
bilan uzviy bog‘liq. Biroq, biz biladigan (gnosio) va biz ishonadigan (pistio), mavjudligiga
e’tiroz bildirmaydigan narsalar – falsafiy va ilmiy bilimlarning hozirgi darajasida mazmunan har
xil tushunchalardir. SHu bois G‘arbiy Evropa falsafasida epistemologiyaning mazmuni ikki xil,
ba’zan esa – uch xil talqin qilinadi.
Umuman olganda, hozirgi zamon falsafasida gnoseologiya bilish jarayonining umumiy,
aniqroq aytganda – falsafiy mohiyati hamda umumiy muammolariga e’tiborni qaratadi.
Epistemologiya
esa,
bizning
muayyan
narsalar
haqidagi
bilimlarimiz
va
(yoki)
e’tiqodlarimizning ishonchlilik darajasini o‘rganadi.
Demak, epistemologiya gnoseologiyaning tarkibiy qismi yoki uning amaliy ifodasidir.
Tom ma’nodagi epistemologiya hozirgi kunda ilmiy, haqiqiy bilimning mazmunini, shuningdek
diniy e’tiqodlarning gnoseologik mohiyatini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Bunda esa bilish
(ong)ning mohiyati to‘g‘risida bahs yurituvchi falsafiy ta’limot ma’nosidagi «gnoseologiya»
atamasidan foydalaniladi. SHu bilan biz avval gnoseologiya muammolari doirasini aniqlab
olishga harakat qilamiz.
Gnoseologiya yoki bilish nazariyasi falsafiy bilimlar (falsafa fani) bo‘limi bo‘lib, unda
1) insonning dunyoni bilish imkoniyati 2) insonning o‘zlikni
anglash jarayoni; 3) bilishning
bilmaslikdan bilim sari yuksalishi, 4) bilimlar tabiati va ularning mazkur bilimlarda aks etuvchi
narsalar bilan o‘zaro nisbati o‘rganiladi.
SHunday qilib, umuman olganda, gnoseologiya ong, bilish, bilimni o‘rganish
bilan
shug‘ullanadi.
SHaxsiy va ijtimoiy tajribada biz ongning mavjudligini aniq sezamiz, ongning o‘z-
o‘ziga, boshqa odamlarga va umuman jamiyatga ta’siri natijalarini fiziologik darajada his
qilamiz va ko‘ramiz. Biroq bu jarayonda ongning o‘zi ko‘rinmaydi. Moddiy dunyo hodisalaridan
farqli o‘laroq, ongni kuzatish mumkin emas. U go‘yo vaqt va makon chegaralaridan tashqarida
turadi. Gnoseologiyaning vazifasi bu ko‘rinmas
ongni idrok etish, uning moddiy narsa va
hodisalar dunyosi bilan o‘zaro aloqalarini aniqlash, uni o‘z muhokama va tadqiqot predmetiga
aylantirishdan iborat.
Gnoseologiyaning asosiy muammosi bizning barcha bilimlarimiz tajribada sinalganmi?
degan «oddiy» masalani echishdan iborat: Bu savolga javob izlash
va masalaning echimini
topishda gnoseologiyada ikki muxolif an’ana: bilimlarimiz tajribada sinalganini qayd etuvchi
empirizm va buni inkor etuvchi ratsionalizm to‘qnashadi.