5- mavzu. Bilish falsafasi (gnoseologiya). (2-soat) Bilish amaliyot ijod uyg‘unligi

Bilishda sub’ekt va ob’ektning o‘zaro aloqasi. Bilish dunyoning ob’ekt va sub’ektga 
bo‘linishini nazarda tutadi.
Falsafada bu tushunchalar jonli mavjudot bo‘lgan insonni bilish jarayoniga olib 
kiradigan va bu jarayonga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan sub’ektivlikdan uzoqlashish uchun ishlab 
chiqilgan. Bilimning ob’ektivligi, haqiqatning sub’ektdan mustaqilligini e’lon qilinganda 
namoyon bo‘ladi. Sxolastika tabiatshunoslikning rivojlanishiga to‘sqinlik qilgan sharoitda ilmiy 
bilish sub’ektlarining o‘tkinchi manfaatlari ko‘pincha ob’ektivlikka xalaqit bergan, shu bois bu 
tushunchalarning aniq farqlanishi o‘rinli bo‘lgan. Faylasuflarni sub’ektning ob’ektga ta’siri 
muammolari, anglab etilayotgan ob’ektga sub’ektivlikning ta’siri yo‘llari va xususiyati 
masalalari tobora ko‘proq qiziqtira boshlagan hozirgi kunda ham bu muammo o‘z ahamiyatini 
yo‘qotgani yo‘q.
Sub’ekt – bu bilish faolligining manbai. Sub’ekt deganda odatda individ tushuniladi. 
Biroq bu uncha to‘g‘ri emas. Sub’ekt – bu, albatta, avvalo bilish qobiliyatiga ega bo‘lgan 
individ. Sub’ekt – bu mikroguruh, ijtimoiy guruh sinf, jamiyat hamdir. Tafakkur jarayoni amalga 
oshadigan bosh miya po‘stlog‘ida tafakkur muayyan insonning harakatlari, uning kechinmalari, 
his-tuyg‘ulariga qaratilishi mumkin: bu holda ong o‘zining alohida jihati – o‘zlikni anglash 
sifatida amal qiladi, tafakkur (individ doirasida) nimaga qaratilgan bo‘lsa, shu ob’ekt bo‘ladi.
Sub’ekt negizi butun ijtimoiy yaxlitlikni tashkil etuvchi murakkab ierarxiyadan iborat. 
Pirovard natijada bilim va donishmandlikning oliy yaratuvchisi – butun insoniyat. Uning tarixiy 
rivojlanishida uncha yirik bo‘lmagan birliklar ajratiladi, bu birliklar sifatida ayrim xalqlar amal 
qiladi. Har bir xalq o‘z madaniyatida qayd etiladigan me’yorlar, g‘oyalar va qadriyatlarni 
yaratib, asrdan asrga bilish faoliyatining alohida sub’ekti sifatida o‘tib keladi. U tabiat hodisalari, 
hayvonlar yoki o‘simliklarning shifobaxsh xossalari, turli xalqlarning huquqlari va urf-odatlari 
haqida ma’lumotlar to‘playdi. Jamiyatda maxsus vazifasi va mashg‘uloti hayot uchun muhim 
ahamiyatga ega bo‘lgan bilimlar yaratishdan iborat bo‘lgan individlarning tarixiy guruhlari 
ajratiladi. Xususan, sub’ekti olimlar hamjamiyati bo‘lgan ilmiy bilimlar shunday bilimlar 
jumlasidan. Bu hamjamiyatda qobiliyati, iste’dodi va bilimi bilan bilish sohasida yuksak 
natijalarga erishadigan ayrim individlar alohida o‘rin tutadi.
Bu odamlarning ismlari tarixda ilmiy g‘oyalar evolyusiyasidagi buyuk bosqichlar ramzi 
sifatida saqlanib qoladi.
Bilishning haqiqiy sub’ekti hech qachon faqat gnoseologik xususiyatga ega bo‘lmaydi: 
u o‘z mayllari, qiziqishlari, fe’l-atvori, mijozi, aql yoki aqlsizlik, qobiliyat yoki qobiliyatsizlik 
darajasiga ega bo‘lgan, irodali yoki irodasi bo‘sh tirik shaxs. Biroq ko‘pincha bilish sub’ekti 
deganda intellektual faollikning qandaydir shaxssiz mantiqiy bo‘lagi tushuniladi. 
Sub’ektning bilish faoliyati faqat muayyan tarixiy kontekstda aniq tushunchalarda 
namoyon bo‘lishi mumkin. Ilmiy bilish nafaqat sub’ektning ob’ektga nisbatan, balki o‘ziga, o‘z 
faoliyatiga nisbatan ham ongli munosabatini, ya’ni tadqiqotchilik faoliyati shartlari, usullari, 
me’yorlari va metodlarini bilishi, an’analarni hisobga olishi va hokazolarni nazarda tutadi.
Borliqning muayyan parchasi izlanayotgan tafakkur diqqat markazidan o‘rin olgach, 
bilish ob’ektini tashkil etadi, sub’ekt bilan «sub’ekt – ob’ekt» munosabatlariga kirishib, ma’lum 
ma’noda sub’ektning «mulki»ga aylanadi. Binobarin, sub’ektning ongiga bog‘liq bo‘lmagan 
o‘zicha borliq va sub’ekt bilan yuqorida zikr etilgan munosabatga kirishgan borliq mavjud. U 
go‘yo sub’ektni o‘zini bilishga da’vat etadi. Bir so‘z bilan aytganda, sub’ekt bilan munosabatga 
kirishgan ob’ekt oddiy borliq emas, balki u yoki bu darajada anglab etilgan, ya’ni ong – o‘zining 
bilishga intilishida ijtimoiy belgilangan ong daliliga aylangan borliqdir, shu ma’noda bilish 
ob’ekti endi ijtimoiy dalilga aylanadi.
Ob’ekt – bu sub’ektning bilish faoliyati qaratilgan narsa yoki hodisa. Asbob ham 
(o‘rganilayotgan va ta’mirlanayotganida), boshqa individ ham, individ bilan bog‘liq narsa va 
hodisalar ham ob’ekt bo‘lishi mumkin. «Ob’ekt» tushunchasini ob’ektiv borliq bilan 
aralashtirmaslik kerak. Masalan, hayvonlarning hujayralaridagi xromosomalar ular sitologiya va 
genetikada o‘rganish «ob’ekti»ga aylanishidan oldi ham ob’ektiv mavjud bo‘lgan, biroq kashf 
etilganidan keyingina o‘rganish «ob’ektlari»ga aylangan.

---

Bu tushunchalar nafaqat bilish faoliyati, balki amaliy va baholash faoliyati bilan ham 
bog‘liq.
Bilish faoliyatida sub’ekt ob’ektsiz, ob’ekt esa – sub’ektsiz mavjud bo‘lmaydi. 
Masalan, gen jonli narsalar tarkibida mavjud bo‘lgan holda, nafaqat antik davrda, balki 
J.B.Lamark va CH.Darvin uchun ham ilmiy tafakkur ob’ekti bo‘lmagan. Olimlar bu ko‘zga 
ko‘rinmas biologik borliqni ma’lum vaqtgacha o‘z bilish faoliyatining ob’ekti sifatida aniqlay 
olmaganlar. Bunga nisbatan yaqinda, dunyoning umumiy ilmiy manzarasida jiddiy o‘zgarishlar 
yuz berganidan so‘ng muvaffaq bo‘lindi. YOki, aytaylik, ilmiy tafakkur, texnika yutuqlari va 
ijtimoiy shart-sharoitlar atigi bir necha o‘n yilliklar muqaddam Kosmosning olis kengliklarini 
tadqiqot ob’ektiga aylantirish imkonini berdi.