6-Mavzu: Muloqot pedagogik mahoratning namoyon bo`lishidir. Pedagogik nazokat va pedagogik odob axloq

Kishilarning bir-birlari bilan o‘zaro munosabatlarida shirinsuxanlik, go‘zallik, so‘zlashuv ohangidagi muloyimlik myosharat odobi deyiladi.Muosharat odobi insonning go‘dakligida ota-ona bag‘rida, oilada shakllantirilishi kerak. “Qush uyasida ko‘rganini qiladi” deyiladi xalq maqollarida. Oilada o‘rganilgan muosharat odobining poydevori mustahkam bo‘ladi. Bola maktabda, ulg‘aygach esa, ijtimoiy muhitda ko‘nikma hosil qilish jarayonida oilasida o‘rganilgan muosharat odobining kuch-qudratini doimo his qiladi.
O‘quvchilarga muosharat odobini shakllantirish uchun o‘qituvchining o‘zi avvalo xushmuomalaligini namoyish etib, o‘quvchilar qalbiga yo‘l topa olishi, mehribonligi, ular bilan hamdard, hamfikr bo‘lib, o‘rnak bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. SHarq mutafakkirlari asarlarida muosharat odobi turli ko‘rinish va nomlarda bayon etiladi. Jumladan, Al Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asarida asosiy g‘oya – fozil kishilar obrazi. U kim bo‘lishidan qat’iy nazar shohmi, gadomi, oddiy fuqaromi fozil kishidir. SHaharning fozil kishilari bir-birlariga nisbatan hurmat va izzatda bo‘ladilar. Ota-ona va farzand, ustoz va shogird, do‘stlar, qarindoshlar o‘rtasida sharqona nazokat, mehr va ehtirom mavjud. Forobiy asarida bundan bir necha asr ilgari ham ota-bobolarimizning ma’naviyati naqadar yuksak bo‘lganligi va bu avlodlarga o‘rnak bo‘lishi ta’kidlanadi. Onore de Balzak “Xushmuomalalik va kamtarlik kishining chinakam ma’rifatli ekanligidan dalolat beradi” deydi. Ingliz donishmandi Jon Libbok “Odamlar boodoblilik yordamida hattoki kuch bilan erishish mumkin bo‘lmagan g‘alabalarga erishishi mumkin”ligini aytadi. Demak, muosharat odobi nafaqat milliy an’analarimiz va urf-odatlarimizning ko‘zgusi bo‘lgan, balki turkiy xalqlarning noyob insoniy fazilati sifatida e’tirof etilgan.
Insonning eng ulug‘, lekin murakkab va mashaqqatli faoliyatlaridan biri odamlar orasida, ya’ni jamiyatda o‘z o‘rnini topib yashashidir. By faoliyatning murakkabligi shundaki, ko‘pchilikka qo‘shilish, ular bilan ahil bo‘lib yashash uchun insonda shunga yarasha muomala va munosabat bo‘lishi kerak. Muomala va munosabatda o‘quvchilarning diliga to‘g‘ri kelmaydigan qo‘pol va dilozor muloqot olib boruvchi o‘qituvchilarni hech kim yoqtirmaydi. O‘quvchilar xushfe’l, shirinsuxan, adolatparvar, muomalasi shirin o‘qituvchi va tarbiyachilarni dildan yoqtirishadilar va hurmat-e’tibor qilishadi. Insonlar orasida munosib o‘rinini topish, inoq va hamjihat bo‘lib yashash shartlaridan biri odamning kamtarligidir. Kamtarin inson hech qachon o‘zining yutug‘i bilan, badavlatligi bilan, ilm-hunari bilan maqtanmaydi, hamma vaqt kamgap, sodda bo‘ladi. Ammo insondagi kamtarlik samimiy bo‘lmog‘i zapyp.
Shirin so‘z muloqotga kirishishning asosiy qurolidir. U inson qalbini ilitadi, qo‘pol co‘z inson kalbini jarohatlaydi. O‘qituvchining “aql-zakovati, fikri, his-tuyg‘ulari, bilimi va madaniy saviyasi, tafakkuri ma’lum darajada so‘zda ifoda etiladi. Muomala madaniyatida so‘z aqldan kuch, tildan ixtiyor oladi” (Aziz YUnusov). Chunki so‘zning qudrati katta. O‘qituvchi o‘z so‘ziga, tiliga nihoyatda ehtiyotkor bo‘lmog‘i lozim. Eng avvalo, o‘quvchilarga muomala madaniyatini, kattalar oldida o‘zini tuta bilishi, gapini bo‘lmasligi, yoshi ulug‘larga gap qaytarmaslikni o‘rgatish zarur.
Muloqot madaniyati hamma joyda kerak. Ish joyida, transportda, uyda biz kim bilan qanday muomala qilishni bilishimiz zarur. O‘qituvchining qanchalik bilimli, aql-zakovatli ekanligi o‘quvchilarning bir-birlari bilan va ota-onalari bilan olib boradigan muloqoti orqali namoyon bo‘ladi.
Odamlar butun ichki dunyosini, maqsadini, muomala va munosabatlarini bir-birlariga so‘z yordamida etkazadilar, amalga oshiradilar. SHu tufayli so‘zlashuv munosabatlari nihoyatda go‘zal va muloyim bo‘lishini hayot taqozo etadi. Co‘zga boy, shirinsuxan kishilarning muomalalari yoqimli, ishi ham yurishgan bo‘ladi. Bunday kishilarni yoqtiradilar, hurmat qiladilar. So‘zlashuv ham o‘ziga xos san’atdir. Bu san’atning ildizi muosharat odobi bo‘lib, uni mukammal o‘rganish har bir inson uchun zarur. Shu bilan birga, ona tilini mukammal o‘rganmoq va sof adabiy tilda o‘quvchilar bilan muloqot qilish o‘qituvchining notiqlik qobiliyatidir.
Barcha madaniy xalqlarda bo`lgani kabi o`zbeklarda ham muomala “Assalomu-alaykum” va “Vaalaykum assalom”dan boshlanadi, keyin hol-ahvol so`rashishga o`tiladi. Muomala va muloqotda xalqimizning milliy an`analari va urf-odatlari ham ta`sirini ko`rsatadi.
“An’ana” arabcha so`z bo`lib, uzoq, zamonlardan beri avloddan- avlodga, otalardan bolalarga o`tib davom etib kelayotgan urf- odatlar, axloqmezonlari, qarashlar va shu kabilardir. Xalqimizning ilg`or an`analarini o`zlashtirish, unga rioya qilish va boyitib borish lozim.
Xalqimizda azaldan ko`pchilik ishtirokida o`tadigan turli bolalar o`yinlari, choyxona suhbatlari, to`y-marakalar, mavsumiy bayramlar-lola sayli, “boychechak” aytish, qovun sayli, qizlar majlisi, kelin salomi, yuz ochtisi, sumalak, kurash, mehmon kutish kabi ko`plab marosimlarimiz o`zbek xalqiga xos bo`lgan “o`zbekona”, “Sharqona” tarbiyalashda katta rol o`ynaydi.
Xalq og`zaki ijodimiz ham bolalarda turli axloqiy sifatlarni tarbiyalashda muhim rol o`ynaydi.
Sharqona munosabatda ota-onaga hurmat bilan qaralishi ularning gapini ikki qilmaslik, ota-onaning izmidan chiqmaslik, shu bilan birga otaga gap qaytarish, unga tik boqish gunoh hisoblanishi kabi holatlarni kurishimz mumkin. Yoki ustozga hurmat bilan qarash kabi xislatlar ham katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Muloqotda turli xalq og`zaki ijodiga xos bo`lgan afsona, rivoyat, ertaklar, maqollar va hikmatlardan foydalanish ham kishini muomala madaniyatni kuchaytiradi va ikkinchidan katta tarbiyaviy ta`sir kuchiga ega bo`ladi. Jamiyatni demokratlashtirish - maktabdagi munosabatlarni insonparvarlashtirishdir. Pedagogik amaliyot davrida talablar bilan birga maktab direktori fan bo`yicha eng ilg`or deb tanishtirgan o`qituvchining darsiga kirdilar. Haqiqatdan ham, o`qituvchi mavzuni juda yaxshi biladi, qator qo`shimcha adabiyotlardan foydalaniladi, mavzuni yorita oladi. Lekin o`quvchilarga nima bo`lgan? O`qituvchi qiziqarli, mazmunli savollar berayapti. Lekin hamma o`quvchilar pedagog fikrini tushunib yetmayapti, ozgina yordam kerak. Lekin o`qituvchida o`quvchi javobini eshitishga chidam yetishmayapti. Hatto bir qo`l ko`tarib javob bermoqchi bo`lgan o`quvchiga jerkib berdi: `Nimaga qo`lingni buncha chaypaysan? Bu odatingdan boshim og`rib ketdi` (Bilmasang nimaga qo`l ko`tarasan?)
Darsdan so`ng talabalar bir ovozdan darsni qoniqarsiz deb baholaydilar. Bu yerda faqat o`qituvchining bilimi emas, balki dars muhiti, o`qituvchi va o`quvchi muloqoti, munosabati muhimdir. Ayniqsa hozirgi kunimizda oldimizga erkin, mustaqil fikrlovchi har tomonlama yetuk yoshlarni tarbiyalash vazifasi turganda, bu muloqot aslida muhim ahamiyat kasb etadi.
Demokratik jamiyatda bolalar, umuman, har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Bir maktab direktori shunday deydi: `o`quvchilar bilan bir o`zim kurashayapman, aslida hamma birga kurashishi kerak`. U maktabdagi o`quv va tarbiya jarayonini yaxshilash uchun o`quvchilarga qarshi kurash yo`lini tanlagan. Ularni o`z irodasiga bo`ysundirmoqchi. Buning natijasida bir-biriga qarshi 2 lager yuzaga keladi: o`quvchilar va o`qituvchilar.
Muloqot-pedagogik faoliyatdagi eng muhim kasbiy quroldir.