67. Endogen va ekzogen o‘zgaruvchilar qanday xususiyatlarga ega?

Dinamika qatorlarini turlari

Momentli dinamika qatori - bu ma’lum oraliqli momentlarga hisoblangan ko’rsat-kichlar qatoridir.

Ma’lum oraliqli momentlarga nisbatan hisoblangan hodisa miqdorlaridan tuzilgan qator momentli dinamika qatori deb ataladi. Agar bir momentdan ikkinchisigacha bo’lgan vaqt oralig’ini qisqartirsak, u holda qator darajalari ham o’zgaradi.

Ma’lum vaqt oraliqlari davomida kechgan jarayonlar natijalari - oqimlarni ta’riflovchi ko’rsatkichlar qatori davriy dinamika qatorlari deb ataladi.

Dinamika qatorlarini momentli yoki davriy ko’rinishda tuzish ixtiyoriy ish bo’lmasdan, balki o’rganilayotgan hodisaning mohiyatiga, uning miqdorini aniqlash usuliga bog’liqdir.
Dinamika qatorlarini boshlang’ich mutlaq miqdorlar va hosilaviy ko’rsatkichlar asosida tuzish mumkin. Hosilaviy ko’rsatkich qatorlari deganda mutlaq miqdorlarni qayta ishlash natijasida olingan nisbiy va o’rtacha miqdorlar asosida tuzilgan qatorlar tushuniladi.
Dinamika qatorlarini tahlil qilish ko’rsatkichlari
Dinamika qatorlarini tahlil qilish jarayonida bir qator ko’rsatkichlar hisoblanadi:
mutlaq qo’shimcha o’sish (yoki kamayish);
o’sish (yoki kamayish) koeffitsiyenti yoki sur’ati;
qo’shimcha o’sish (yoki kamayish) koeffitsiyenti yoki sur’ati (foizda);
1% qo’shimcha o’sishning (yoki kamayishning) mutlaq qiymati.
YUqorida qayd qilingan ko’rsatkichlarini batafsil ko’rib chiqamiz.
1. Mutlaq qo’shimcha o’sish yoki kamayish - har qaysi keyingi davr darajasidan boshlang’ich yoki o’zidan oldingi davr darajasini ayirish yo’li bilan aniqlanadi.
2. O’sish yoki kamayish koeffitsiyenti yoki sur’ati (K_o’.k.) - har qaysi keyingi davr darajasi boshlang’ich yoki o’zidan oldingi davr darajasiga nisbatan qancha martaba yoki foizga katta yoki kichik ekanligini yoki qancha foiz tashkil etishini ko’rsatadi.
3. qo’shimcha o’sish (kamayish) sur’ati (T) ham ikki usulda aniqlanishi mumkin. Birinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlang’ich davr darajasi ayirilib, 100 ga ko’paytiriladi va boshlang’ich davr darajasiga bo’linadi.
Ikkinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan oldingi davr darajasi ayirilib, 100 ga ko’paytiriladi va o’zidan oldingi yil darajasiga bo’linadi.
1% qo’shimcha o’sish (kamayish)ning mutlaq qiymati – mutlaq qo’shimcha o’sish qiymati zanjirsimon qo’shimcha o’sish sur’atiga bo’linadi.
Sifat ko’rsatkichlariga asoslangan dinamika qatorlarini tahlil qilishda nazarda tutish kerakki, ular qanday shaklda - to’g’ri yoki teskari ko’rinishda tuzilishiga qarab, yuqorida zikr etilgan analitik ko’rsatkichlar, masalan, o’sish va qo’shimcha o’sish sur’atlari turlicha mantiqiy mazmunga ega bo’ladi va bir biriga barobar bo’lmaydi. Bu yerda sifat ko’rsatkichlari deganda miqdoriy qiymati ob’ekt (predmet)ning birligiga nisbatan hisoblanadigan hodisa me’yori tushuniladi. Ular ijtimoiy-iqtisodiy faoliyat natijalarini, ya’ni mavjud moddiy, moliyaviy, tabiiy, mehnat resurslaridan foydalanishni sifat jihatidan, samaradorlik nuqtai nazaridan baholash imkonini beradi.
96.Iqtisodiy jarayonlar dinamikasini o‘rganishda qanday ko‘rsatkichlardan foydalaniladi?va 97.Iqtisodiy jarayonlar dinamikasi ko‘rsatkichlari yordamida bashoratlash mumkinmi, mumkin bo‘lsa u qanday yo‘llar bilan amalga oshiriladi? Misollar keltiring.

Iqtisodiy jarayonlar dinamikasini miqdoriy baholashda mutloq qo'shimcha o'sish (kamayish), o'sish (kamayish) sur'ati va qo'shimcha o'sish (kamayish) sur'ati kabi statistik ko'rsatkichlardan foydalaniladi. Ular bazisli, zanjirli va o'rtacha ko'rsatkichlarga bo'linadi.

Bazisli, zanjirli va o'rtacha mutloq qo'shimcha o'sish, o'sish sur'ati va qo'shimcha o'sish sur'atlarini hisoblash formulalari quyidagi jadvalda keltirilgan.

Ko'rsatkich

nomlari

o'sish

Bazisli

AYY-Y

TY/Y-100%

T-Y/Y 100%

Qo'shimcha

o'sish sur'ati

KT-100%

Zanjirli

O'rtacha

Mutloq qo'shimcha

A=(-)(-1)

O'sish sur'ati

TY-100%

K-T-100%

K-7-100%

Formulalarda YYY dinamik qatorlar darajalari, qator uzunligi, Y dinamika qatorida taqqoslash bazasi sifatida olingan daraja

Qator dinamikasini o'rtacha qo'shimcha o'sish orqali tasvirlash ikki chetki nuqtalarni birlashtiruvchi to'g'ri chiziqqa mos keladi. Bir qadam oldinga prognoz qiymatni topish uchun dinamik qatorning oxirgi darajasiga o'rtacha mutloq qiymatni qo'shimcha o'sishini qo'shish kifoya: Ŷ(n+1) = Y + deltaY(t)

bu yerda y. - dinamik qator ko'rsatkichining nuqtasidagi qiymati;Y .+1 -ko'rsatkichning n + 1 nuqtadagi prognozlangan qiymati; Delta overline Y -dinamik qatorning o'rtacha qo'shimcha o'sish qiymati.

Qator o'zgarishi dinamikasini o'rtacha qo'shimcha o'sish sur'atiniqo'llab tasvirlash uning ikki chetki nuqtalaridan o'tkazilgan va o'zgarishdinamikasi doimiy o'sish sur'atiga ega jarayonlar uchun xos bo'lganko'rsatkichli yoki eksponsial egri chiziq ko'rinishida ifodalashga moskeladi.

i- qadam oldinga prognoz qiymatini aniqlash quyidagi formulaorqali amalga oshiriladi:

hat Y n + 1 =Y n * vec O

(10.3.2)

bu yerda hat Y_{1} - k * 0' n + 1 nuqtadagi prognoz qiymati, overline T

- nisbiy qiymatlarda ifodalangan o'rtacha o'sish sur'ati.

98.Iqtisodiy jarayonlarni prognozlashning qanday usullarni bilasiz?va 99.Iqtisodiy jarayonlarni prognozlashdagi o‘sish egri chizig‘i deganda nimani tushiniladi va nechta sinfga bo‘linadi?

O'sish egri chizig'i modeli (usuli) tavsifi. Dinamik qatorlarni tekislashning kompleks analitik usullari aniq o'sish egri chiziqlarini tanlash va ularning parametrlarini aniqlashga olib keladi. O'sish egri chizig'i deganda berilgan dinamik qatorni approksimatsiya qiluvchi (ifodalovchi) ma'lum bir funksiya tushuniladi.

O'sish egri chiziqlarini qo'llab prognozlash quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:
shakli dinamik qator o'zgarishiga mos keluvchi bir yoki bir nechta egri chiziqlarni tanlash;
- tanlangan egri chiziq parametrlarini baholash;
tanlangan egri chiziqni prognoz qilinayotgan jarayonga aynan
o'xshashligini tekshirish va egri chiziqni uzil-kesil tanlash;nuqtaviy va oraliq prognoz qiymatlarni hisoblash.O'sish egri chiziqlari odatda uchta sinf funksiyalaridan tanlab olinadi.
Birinchi sinfga o'sishning monoton xususiyatga ega bo'lgan vao'sish chegarasi bo'lmagan jarayonlarni ifodalash uchun qo'llaniladigan egri chiziqlar kiradi.
Ikkinchi sinfga o'rganilayotgan davrda o'sish chegarasi bo'lgan egri chiziqlar kiradi. Bunday egri chiziqlar to'yingan (yoki to'lg'azilgan) deb ataladi.Agar to'lg'azilgan egri chiziqlar egilish nuqtasiga ega bo'lsa u holda ular uchinchi sinfga tegishli bo'ladi.


100.Modellarning aniqlik darajasi qanday aniqlaniladi?