7-mavzu: qushlar (aves) sinfining umumiy tavsifi (2 soat) Reja

Limfa 
sistemasi 
to`g’risida 
gapirilganda, 
u 
venalar 
bilan 
gavda
bo`shliqlariga qo`shilib turadigan limfa tomirlaridan va limfa bezlaridan iborat.

---

67 
Limfa sistemasi tutash emas. Faqat yirik limfa tomirlari bilan ularni kengaygan
qismlari - sinuslarida biriktiruvchi to`qimadan tuzilgan devorlar bor, bu
tomirlarning shoxchalari esa har xil organlarning hujayralararo bo`shliqlari bilan
bog’langandir. Limfa tomirlarining kengaygan qismi limfa yuraklarining urib
turishi natijasida 
limfa 
harakat qiladi.
Limfa tomirlari bilan bog’liq bo`lgan limfa bezlari oq qon tanachalarini
(leykotsitlarni) ishlab chiqaradi, ya`ni ular gavda
bo`shlig’idagi 
zaharli 
moddalarni 
qayta 
ishlab
tartibga 
soladi. 
Taloq 
ham 
qonni 
vujudga
keltiruvchi 
organlar 
jumlasiga 
kiradi, 
biroq 
u
limfa 
tomirlari 
bilan 
bog’lanmagan. 
Umuman
limfa 
sistemasi 
qon 
bilan 
to`qimalar 
orasidagi
modda 
almashinuvida 
qatnashadi. 
Limfa 
–
rangsiz 
zardobga 
o`xshaydi. 
Barcha 
gavda
bo`shliqlarida 
limfa 
bezlari bor.
Nerv 
sistemasi. 
Markaziy 
nerv 
sistemasi
bosh 
miya 
va 
orqa 
miyadan 
iborat. 
Bosh 
miya
nerv
nayining
oldingi
qismining
yo`g’onlashuvidan 
hosil 
bo`ladi. 
Bosh 
miya
o`zaro 
tutashgan 
beshta 
bo`limdan: 
oldingi 
bosh
miya 
yarimsharlari, 
oraliq 
miya, 
o`rta 
miya,
miyacha 
va 
uzunchoq 
miyadan 
iborat 
(16-17- 
rasmlar). 
Har 
bir 
bo`limda 
muayyan 
funktsiyani
bajaradigan 
organlarning 
markazlari 
joylashgan.
 
16-rasm. Bosh miyaning 
rivojlanish sxemasi:
I-uch
pufak 
bosqichi 
(ko`z pufaklari
bilan), II-besh 
bo`lim 
bosqichi
(ko`z pufaklari 
bilan): 
1-oldingi
miya; 
2-oralig` miya; 
3- o`rta
miya; 
4-miyacha;
5-uzunchoq miya; 
6-ko`z
pufagi; 7-ko’z bokali.
Masalan: ovqatlanish markazi uzunchoq miyada, harakatni boshqarish markazi
miyachada joylashgan. Umurtqali hayvonlarning bosh miyasidan 10-12 juft nerv
iplari chiqadi.
Orqa miya uzunchoq miya bilan qo`shilib ketadi, uning ichki qismi kulrang

---

68 
miya moddasi, tashqi qismi esa oq miya moddasidan tashkil topgan. Orqa miyadan
bir qancha 
orqa 
miya nervlari chiqadi. 
Umurtqali hayvonlarda sezgi organlari yaxshi rivojlangan. Sezgi organlariga
– teri sezgi organlari, yon chiziq organlari, eshitish organlari, ko`rish organlari va
hid bilish organlari kiradi.
Umurtqali hayvonlarda mexanik ta`sirlarni qabul qiladigan sezuv organlari
erkin holdagi nerv uchlaridan iborat. Ular terining butun yuzasiga va ichak hamda
boshqa organlarining shilimshiq pardalari yuzasiga ham tarqalgan. 
Bundan tashqari, to`p-to`p bo`lib turadigan va biriktiruvchi to`qima pardasi
bilan o`ralgan maxsus uchli organlar – tuyg’u tanachalari ham bor. 
Yon chiziq organlari birlamchi suv umurtqalilarigagina xos bo`lib, u ham
teri sezuv organi bo`lib hisoblanadi. Ular, asosan to`garak og’izlilar va baliqlarning
ikki yon tomonida bir qatordan uzunusiga ketgan va murakkab tarmoqlar hosil
qilib, bosh tomonga o`rnashgandir. Bu yon chiziq organlari suvning salgina
to`lqinlanib, gavdaning turli yeriga ko`rsatgan ta`sirlarni sezadi. Yon chiziq
organlari tufayli hayvonlar suvning qanday tezlik bilan qayoqqa qarab
oqayotganinigina sezibgina qolmay, balki u o`z gavdasining harakatlarini ham seza