8-mavzu. Estetika nazariyasi Reja: Estetik anglash tushunchasi va uning individual xarakteri
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tug‘ma qobiliyatga:
biologik, jismoniy, ba’zi ruhiy xususiyatlar kiradi. Uni kamol toptirish jarayoni esa inson o‘z hayoti davomida ilm, hunar o‘rganishi axloqiy qonun-qoidalarni egallashi va san’atni hayotiy tajribasi bilan boyitishi orqali sodir bo‘ladi. Bunday fazilat, jumladan estetik fazilatlar inson atrofini qurshagan muhit ta’sirida shakllanadi. Forobiyning o‘zi mohir sozanda, bastakor yangi musiqa asboblarining ixtirochisi bo‘lgan. «Musiqa haqidagi katta kitob»ida u musiqa nazariyasi va tarixini bayon etib, Sharqda ma’lum va mashhur bo‘lgan rubob, tanbur, nog‘ora, ud, qonun, nay kabi asboblar haqida, ularda kuy ijro etish qoidalari haqida yozadi. Forobiy musiqa ilmining nazariy va amaliy tarmoqlarini, kuylarning ichki tuzilishini, qonuniyatlarini hisobga olib, ularni ta’lif va ilmi iqoga ajratadi. Musiqa nazariyasida tovushlar vujudga kelishining tabiiy – ilmiy ta’rifini beradi, Kuylar ohangdorligining matematik tamoyillarini ochib beradi, turli jadvallar, geometrik qoidalar asosida ko‘plab murakkab chizmalar keltiradi, Sharq musiqasini, uning ritm-zarblari asoslarini dalillar bilan sharhlab beradi. «Baxt saodatga erishuv haqidagi» asarida, san’atning ulkan ta’sir kuchi haqida yozib, «San’at – insonda go‘zal estetik fazilatlarni tarbiyalashga qodir kuchga ega», deb ta’kidlaydi. Uningcha, yoshlarning axloqiy fazilati nizomlarini hamda ularning san’atni egallashi uchun amaliy malakalarini tarbiyalash–tarbiyachilarning muqaddas vazifasidir. San’at o‘z mohiyatini yo‘qotgan odamlar hulqini tartibga keltiradi. Axloqsiz xulqni mukammal qiladi, muvozanat bilan odamlar xulqining muvozanatini saqlab turadi. Forobiy musiqaning shifobaxsh kuchini uqtirib, «bu to‘g‘ridagi bilim tananing salomatligi uchun ham foydalidir» deydi. «She’r san’ati haqidagi» asarida yozilishicha, badiiy faoliyat o‘ziga xos tarzda voqelikka taklif qilishdir. Musavvirlik va she’riyat bir-biridan so‘z va bo‘yoq vositalarida foydalanishi bilan farqlanadi. Unda odamlar tasavvurlariga taqlid orqali ta’sir o‘tkazish maqsad qilib qo‘yiladi. Bu ta’sir kuch-tasavvur deyiladi va u tuyg‘u va aql-idrok oralig‘ida turadi. Abu Rayxon Beruniy, «Yodgorliklar», «Hindiston», «Mineralogiya» asarlarida estetik fikrlarini bayon qilgan. Beruniy har qanday hayot qiyinchiliklariga qaramay, insonning buyukligiga, uning aqli va ulug‘vorligiga astoydil ishonadi. Nafosat haqidagi qarashlarida voqea-hodisalarning o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorlik manbai hamohanglik va uyg‘unlikdir deb ta’kidlaydi. Uningcha, nafosat go‘zallik tabiati va insonga xos bo‘lgan kamolot, etuklik sifati darajasidir. Uning nuqtai nazaricha, «hech nimaga muhtoj bo‘lmagan narsalarni etuk va mukammal deyish mumkin». Ibn Sino , musiqa bilimiga oid to‘plam «Ash-shifo», «An-najot», «Donishnoma», «Musiqa san’atiga kirish», «qo‘shimchalar kitobi» kabi asarlarida estetika haqidagi fikrini bayon etadi.. estetika bilan axloq muammolarini bir-biriga bog‘laydi, Musiqaning estetik xususiyatlarini bayon qiladi, san’at turlarining axloqiy tarbiyadagi ahamiyati, she’riyatning kishilarga go‘zal fazilatlar singdirish imkoniyati to‘g‘risida yozadi. Uningcha, «She’riyat tasavvurga ta’sir ko‘rsatuvchi nuqtdir», «Barcha bilimlarga ega narsalar mukammallikka moyildir». « Mukammallik» – insonning ichki go‘zalligi va ezgulikka intilishidir. Donishnoma asarlarida – tovushlar, uning baland-pastligi, nag‘malarning bir-biriga bog‘liqligi, ritmlar, kuy holati, Musiqa asbobi, barbod tanbur, shohrud, nay kabi Musiqa asboblari haqida yozadi. «Qo‘shimchalar»da tovushning sezgi organlariga ta’siri, uning yoqimli va yoqimsizligi, tovushni eshitganda lazzatlanish yo nafratlanish hissining paydo bo‘lishi, musiqaning kishi hayotiga qanchalik zarurati va uning paydo bo‘lishi sabablari haqida yozadi. Uningcha, inson yoqimli narsalar orqali engil tortadi, orom oladi, aksi bo‘lsa og‘ir tortadi, oromi yo‘qoladi, nafrat qo‘zg‘aladi. Ibn Sino yoqimli va yoqimsiz ovozlarning hayot uchun qanchalik zarurligi haqida ko‘p fikr yuritadi. Uningcha, hayvonlar o‘zlariga tanish bo‘lgan ovoz bilan bir- biridan, ya’ni sheriklaridan xabardor bo‘ladilar. Shu ovoz bilan ular bir-birini topadilar, natijada xavf-xatar tug‘iladi, shu holatda ovoz chiqaradilar buni eshitganlar darhol o‘sha ovoz chiqqan joyga yig‘ilishga va dushmanga umumiy hamla qilishga shaylanadi. Bu holni parrandalar, it va boshqa hayvonlar hayotida ham ko‘rish mumkin. Tovush inson va hayvonlar hayotida eng zarur narsalardan biridir. Bordi-yu, tovush ma’lum bir ohangda berilgan bo‘lsa, kishi ruhiga kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. Insonlar qulog‘i ko‘proq nutqlardagi tovushlarni eshitishga moslashgandir, deydi muallif. Ibn Sino ta’kidlashicha, «Alloh insonlarga in’om etgan baxtlardan biri inson nutqidir. Inson o‘zining ana shu nutqidagi tovush ohanglari orqali o‘z hissiyotlarini izhor etadi». «Kishilar yalinganda boshqacha ovoz chiqarib gapiradilar, do‘q- po‘pisa qilganda boshqacha, shoshib gapirganda nutq boshqacha ohangda bo‘ladi». «Inson qalbi har bir yangi va ko‘ngildagidek nag‘madan orom oladi. qanchalik shu yoqimli nag‘ma g‘oyib bo‘lsa, qalb hayajonga tushadi. Xuddi shu oldingi nag‘maga o‘xshash ikkinchi nag‘maning paydo bo‘lishi bilan qalbdagi hayajon yo‘qola boshlaydi», «Insonlarning ovozlari ham biror ma’noni ifodalab, kishi ruhiga ta’sir etishi mumkin, shundan rang-barang fe’l – atvorlar sodir bo‘ladi». «Mana shunda ovozning baland-pastligi, ayniqsa, musiqiy ovozning darajasi qanday bo‘lishligi kishi ruhiga ta’sir etishda ahamiyat kasb etadi. Musiqa fani tovushlarning bir-biriga muvofiq va nomuvofiq joylashgani haqida bahs yuritishi mumkin». Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|