8. Xorazmshoh Otsiz davri siyosiy tarixi

25.Jaloliddin Manguberdi harbiy mahorati
Otgan bobda, biz, Jaloliddin Gurganjda turgan paytda oziga qarshi suiqasd tashkil qilinganligidan ogoh bolib, Temur Malik hamda 300 otliq bilan poytaxtni tashlab ketgani va mogullarning taqibi ostida Niso tarafga yol olganini aytgan edik. Niso yaqinida uni 700 otliqdan iborat mogul todasi kutib turardi. Sodir bolgan jangda mogullar yengildi va ularning todasidan faqat bir necha kishigina jon saqlab qoldi. Tarixchi yozganidek, «musulmonning qilichi birinchi marta mogulning qoniga belandi».Jaloliddin Nisoni qoldirib, Nishopurga yol oldi. Bu yerda u mogullar bilan qatiy jang qilishga qaror qildi va 1221-yil fevral oyi davomida «har tarafga choparlar yuborib, askar toplash va yordam tashkil qilishga kirishdi». Biroq mogullar uning askar toplash ishini oxiriga yetkazishiga imkon bermadilar va Jaloliddin shoshilinch ravishda Gaznaga yol oldi. Qandahor yaqinida uning amakisi Amin al-Mulk 10 ming kishilik otliq turklari bilan unga kelib qoshildi. Balx degan joyda Jaloliddin va Amin al-Mulkning qoshinlari Qandahorni qamal qilish bilan mashgul bolgan mogullarga hujum qildilar. Uch kun shiddatli jang davom etdi. Mogullar «dushman faqat ohuga oxshab qochishga qodir, hech kim hujum qilmoqchi emas, qarshilik nayzalari otmas bolgan va nayzakashlar yoq», deb oylagan edilar. Banogoh, ular ozlarining bogizlariga sanchilishga va yuraklarini yorishga intilayotgan nayzalarni korganlaridan keyin, darhol qochish otini qamchilab qoldilar».Mogullar tor-mor qilindi va Chingizxon oz askarlarining yengilganinn eshitganda, Nasaviyning aytishicha, «uning safdoshlari otkir qilichlarga, gosht va choloq burgutlarga yem bolganidan qattiq iztirob chekdi». Gazablangan Chingizxon Gaznaga ketayotgan Jaloliddinni taqib qilishni buyurdi.Jaloliddin Gaznaga 618(1221) yili keldi. Bu yerda unga halaj qabila guruhlarining boshligi Sayfuddin Igroq, Balxning hokimi Azam Malik, afgon kongillilarining boshligi Muzaffar Malik va qarluq guruhlarining boshligi al-Hasanlar kelib qoshildilar. Har birining qol ostida 30 mingdan askar bor edi. Jaloliddinning ozi 60 ming askarni boshqarardi. Amin al-Mulkda esa 40 ming askar bor edi.Shunday katta harbiy kuchga ega bolgan sulton Jaloliddin qoshinlarini Gaznadan olib chiqib, Takachuq va Molgor boshchiligida Chorikordan shimoldagi Valiyon qalasini qamal qilib turgan mogullar ustiga hujum qildi. Bu yerda uch kunlik jangda 1000 ta mogul oldirildi, ularning qolganlari esa Panj daryosidan otdilar-da, song koprikni buzib, qochib qutuldilar.Shu payt Jaloliddinni tor-mor qilish uchun Chingizxon yuborgan 45 ming kishilik mogul qoshin Shigi Qutqu noyon boshchiligida yetib keldi. Biroq, Gazna yaqinidagi Parvonda bolgan ikki kunlik qirgin jang natijasida mogullar yengildi. Tarixchining aytishicha, «Jaloliddinning ozi Shigi Qutquning qoshini ortasiga otilib kirib, uning harbiy tartiblarini buzdi va bayroqlarini otlarining oyoqlari ostida ponmol qildi va uni oz joyini tashlab qochishga majbur qildi. Song mogullar boshiga qasos qilichlari yopirildi. Jaloliddin nafrat otiga minib, qilichlari bilan ularning boyin tomirlarini yelkaga ulangan yerlaridan uzardi. Nega bunday qilmasin? Axir, ular uning oziga, ukalariga, otasiga, davlatiga, yaqinlari va qarindoshlariga qanchalik kulfat keltirdilar-ku!»Shigi Qutqu askarlarining qoldiqlari bilan Tolliqonga, Chingizxonning qarorgohiga qochdi. Endi Chingizxon qisqa muddat ichida askarlariga necha marta qaqshatqich zarba bergan Jaloliddinni ozi jazolashga qaror qildi. Chingizxon unga qarshi shunday qoshinlari bilan chiqdiki, agar ular toplansa, maydon torlik qilardi va ularning kopligidan vodiylar tolib ketgan edi.Agar Chingizxon jang maydonida Jaloliddin bilan toqnashganda ish nima bilan tugashi nomalum edi, lekin, yuz bergan. ahvol uni yana yolga tushishga majbur qildi. Gap shundaki, Parvonda mogullar tor-mor qilingandan song, sulton tarafdorlarining qoliga katta olja tushdi. Bu oljani bolishish paytida lashkarboshilar ortasida nizo kelib chiqdi, natijada, Jaloliddinning umumiy dushman mogullarga qarshi jipslashish haqidagi iltimoslariga qaramay, halajlar, afgonlar va qarluqlar uni tashlab ketdilar. Pirovardida, tarixchi aytganidek, «shuning natijasida musulmonlarning quvvati susaydi, mogullar esa bundan darhol foy-dalandilar».Keyinchalik Chingizxon Jaloliddinni tashlab ketgan halaj, afgon va qarluq qoshinlarining har birini alohnda qirib tashladi. Endi uning roparasida yolgiz bir raqib Jaloliddin turardi. Qoshinlarining talay qismi ajralib ketganiga qaramay, hali u mogullar uchun ancha xavfli dushman edi.Chingizxon qoshinlariga uni orab olish va asir qilish choralarini korish haqida buyruq berganini eshitib, Jaloliddin shoshilinch ravishda Gaznani tashlab ketdi. Ikki haftadan song mogullar Gaznani oldilar. Bu yerda sultonni topolmay, Chingizxon uning ketidan ilgari tudalarini yubordi. Ularning muqaddamgari chekinayotgan Jaloliddinga Gaznadan 50 km sharqroqdagi Gardizda yetib oldilar. Jaloliddin noiloj holga tushib, osha muqaddamga tosatdan hujum qilib, yakson qildi va mogullarning asosiy kuchlaridan yana chetlasha bordi.Chingizxon chekinayotgan Jaloliddinga Sind daryosining boyida yetib oldi. Daryo qirgogidagi uch kunlik jang, tarixchilarning aytishicha, shunday shiddatli boldiki, buning oldida barcha avvalgi janglar xuddi bolalarning oyinidek edi. Chingizxon oz askarlariga bunday buyruq berdi: «Sultonga oq bilan otmanglar, uni biror-bir hiyla bilan tiriklayin tutish uchun barcha mahoratingizni ishga soling!» Mogullar bu amrga boysunib, Jaloliddin atrofidagi halqani asta-sekin toraytirib bordilar. Sulton askarlarining kopchilik qismi chopib tashlangan, amirlarining barchasi oldirilgan edi, mogullar sultonning ozini Sind daryosining qirgogiga siqib bordilar.Jangning uchinchi kuni (milodiy 1221-yil 25-noyabr) sultonning faqat 700 askari qolib, ular bilan mogullarga qarshilik korsatdi, ozi esa paydarpay bostirib (milodiy 1226 .yil 9 mart) ida oldi. An-Nasaviyning yozishicha, qilichlar. Tiflis aholisi ustidan tola hokimlik qildi, askarlarning koplari esa ularning mollarini tutdi. sulton asrlar uzra toplangan narsalarni qolga kiritdi. Bularning hammasini eng usta hisobdonning qollari ham hisoblab ulgurmasdi, ularning sanogi hisob daftalarining toplamlariga ham sigmasdi».Xorazmshoh Tiflisni olgandan song gurjilarning Somxiti, Kartli, Trialeti, Samsxe, Tao, Javaxeti va Artaii viloyatlariga vayron qiluvchi yurishlar qildi. Sulton Jaloliddin Sharqiy Gurjistonni qolga kiritganidan song bu yerda oz nomidan pul zarb eta boshladi. Xorazmshoh Gurjistonda jang olib borayotganda, 623 yil jumad us-soniyda, uning Kirmondagi noibi hojib Baroqning xoinligi va isyoni haqida eshitdi. U sulton xazinasiga boj tolashdan bosh tortgan va mogullarga maktub yuborib, unda sultonning Kirmondagi askarlari kamligi haqida yozib, ularni Jaloliddinga qarshi yurishga chaqirgan edi.Sulton Tiflisdan Kirmongacha yolni 17 kunda bosib otdi. Oldinroq u Baroqning huzuriga chopar yuborib, uni itoatga keltirish yuklangan edi. Biroq, Baroq kuchli qalalarning biriga bekinib oladi, uni qamal qilish uchun kop vaqt sarflash kerak edi. Bu payt Jaloliddin Hilotga yurishga tayyorgarlik korayotgan edi va Isfahon yaqinida bir necha kun turib, Tiflisga qaytib keldi, chunki, vazir