9 – mavzu. Logopediya tarixi kursining maqsad va vazifalari Ma’ruza rejasi 1
Logopediya umumiy, maxsus psixologiya va psixodiagnostika
Yüklə 69,16 Kb.
|
|
Logopediya umumiy, maxsus psixologiya va psixodiagnostika bilan
chambarchas bog’langandir. Logoped uchun bolaning ruhiy rivojlanish qonuniyatlarini bilish, turli yoshdagi bolalarni psixologik-pedagogik tekshirish metodlarini bilishi muhimdir. Logoped ana shu metodlardan foydalanib, nutq buzilishi turli ko’rinishlarini tabaqalashtirishi va ularni intellectual yetishmovchilik, his-hayajonli va harakat jarayonidagi zaiflashuvlar bilan bog’liq bo’lgan nutq buzilishlaridan ajrata oladi. Psixologik bilimlari logopedga nafaqat nutq nuqsonining o’zini, balki undan ham oldin bolani ko’rishga, uning nutqiy buzilishining ruhiy rivojlanishdagi muhim jihatlar bilan bo’ladigan o’zaro aloqasini umuman to’g’ri tushunishga yordam beradi. Bu bilim unga turli yoshdagi bolalar bilan aloqa bog’lashga, ularning nutqi, nutqidagi halaqit beruvchi omillar, xotirasi, diqqat-e’tibori, intellekti, o’zini erkin yoki his-hayajonli tutishlarini tekshirishda ma’qul metodlarni tanlab olishga, shuningdek ma’lum yoshdagi bola faoliyati ustidan logopedik ish olib borishga ko’maklashadi. Nutq nuqsonlarini tahlil qilishdan maqsad uning tarkibiy tuzilishini aniqlash hamda bolalarda uchraydigan nutq bilan izlanishlarning yo’nalishi va mazmunini ilmiy asoslashdan iboratdir. Nutq nuqsonlarini tahlil qilish asoslari – ularni ajratish hamda bu nuqsonlarning oldini olish, bartaraf qilish va davolash bo’yicha ilmiy asoslangan yo’llarni ishlab chiqish uchun xizmat qiladi. Nutq asoslarini tahlil etish tamoyillarini tadqiqot qilgan dastlabki olimlardan biri R.E.Levinadir. U nutq nuqsonlarida uchraydigan uch tamoyil – nutq nuqsonlarining rivojlanish, unga ma’lum tizim bo’yicha yondoshishi hamda nutq nuqsonlarini bolaning psixik rivojlanishi bilan bog’liq tomonlar bilan birgalikda kuzatish tamoyillarini ishlab chiqdi. Ular nutq nuqsonlarini tahlil bo’yicha logopediyada asosiy tamoyillar bo’lib qolgan. Rivojlanish tamoyili – nuqsonning paydo bo’lishining evolyutsion – dinamik tahlil qilish zarurligini taqozo etadi. Nuqsonni yuzaki ta’riflashgina kamlik qiladi, uning paydo bo’lishining dinamik tahlili xam zarurdir. Bolalarda nerv – psixologik funktsiyalar uzluksiz rivojlanish va yetilishi jarayonida bo’ladi. Shuning uchun ham nuqsonning dastlabki natijalarigagina emas, ayni vaqtda, bolaning nutq va o’sish jarayonini uning nutq rivojlanishi bilan shakllanadi. SHuning uchun nutq buzilishlarini tahlil qilishda bolaning faoliyatini baholash muhim ahamiyatga egadir. Bir yoshgacha bo’lgan bolalar faoliyatining yetakchi shakli – kattalar bilan bo’ladigan emotsional (his tuyg’uli) muomala bo’lib, nutq munosabatini shakllanishi uchun negiz bo’ladi. Bu faoliyat bo’sh rivojlangan (masalan, uzoq betoblik, yoki atrofdagi odamlar bilan kam muomalada bo’lgan) bolalarda nutq rivojlanishi sekin taraqqiyot etib, tili kechrok chiqishi mumkin. Ikki yoshgacha bo’lgan bolalarning kattalar bilan amaliyot muomalasi tilini tezroq chiqishiga omil bo’ladi. Kattalar bilan engoddiy predmetli harakatlarni birgalikda bajarish jarayonida bola mazkur predmetlarning nimaga xizmat qilishini, jamiyatga o’zini tutish, dastlabki bilim elementlarini va tevarak atrof haqida ma’lumotlarga ega bo’la boshlaydi. Bu yoshda yetakchi amaliy faoliyat shakli o’zgarmay qolaversa, bolada nutq rivojlanishi ham sekinlasha boshlaydi. Bunday holatni kasalliklarga chalingan bolalarda kuzatish mumkin. Uch yoshdan boshlab bola faoliyatining asosiy shakli – turli o’yinlar bo’lishi kerak. Bu davr davomida bola tili tez rivojlanib boradi. Va nihoyat, maktab yoshidagi bolalarda yetakchi o’quv jarayoni bolaning og’zaki va yozma nutqini takomillashuvining asosi bo’lib qoladi. Bolalarda nutq rivojiga sistemali yondashuv – sistemani tuzilish va nutqning turli taraqqiy qismlarining (tovush, fonetik jarayonlar, leksika-grammatik tuzilishi) ning o’zaro munosabatlariga asoslanadi. Nutqning buzilishi – faoliyat taraqqiyotiga kiruvchi qismlari bilan bog’liq bo’ladi. Bu holda tovush chiqarish tomoni ko’proq nuqsonni keltirib chiqarsa, so’zlar aniq ifoda etilmaydi, fonetik buzilish ro’y beradi. Ikkinchi holda esa tovushdagi nuqsonlik so’zning tovush tarkibini to’liq o’zlashtirishda ham qiyinchiliklar yuzaga keladi. Nutqning fiziologik mexanizmlarini o’rganish shuni ko’rsatadiki, bola avval so’zlarni tushuna boshlab keyin esa gapirishni o’rganadi. Bolada ekspressiv nutqning shakllanish jarayonida, u butun gaplarni ifoda eta oladi, bu holda uning his-tuyg’ulari (intonatsiya) yetakchi rol o’ynaydi. Nutqdagi kamchiliklarni bolalarda tegishli davolash (to’g’rilash, tuzatish) tartibida olib borilmagan taqdirda aqliy (intellektual) rivoji sur’atlari ham pasayadi. Nutq nuqsoni bo’lgani uchun ham u atrofidagilar bilan kam muloqotda bo’ladi. Natijada tasavvur doirasi cheklanib, fikr rivoji ham sekinlashadi. Bolada nutq (til) fikrlash jarayonining shakllanishi bilan o’zaro yaqin aloqada rivojlanadi. Bola nutq yordamida yangi ma’lumotlarga ega bo’lishi bilan birga, uni yangicha o’zlashtirish imkoniga ega bo’ladi. Tilning leksika-grammatika tomonlarini o’zlashtira brogan sari bolada aqliy (intellektual) vazifalarni (solishtirish, tahlil qilish, tub mazmunga yetish) ham amalga oshirish imkoni bo’ladi. Nutqning boshqaruv vazifalarini shakllantirish old miyaning peshona qismining yetilishi bilan bog’liqdir. Bolaning bir yoshga to’lishi vaqtida nutq asoslari paydo bo’ladi. Bu vaqtda bola oddiy so’zlarni (istak, iltimos, ko’rsatmalarni) masalan «menga ber», «ko’zingni ko’rsat» kabi so’zlarni tushunib, unga amal qiladi. Bunday holda asosiy e’tibor – fe’l so’z turkumiga qaratilgan bo’lib, predmet esa ikkilamchi bo’lib qoladi. Bolani harakatga da’vat etish muomalaning birinchi shakli bo’ladi. Markaziy nerv sistemasining organik lat yeyishi bog’liq nutqdagi kamchiliklar, odatda bolaning nerv-psixologik o’sishdagi og’ishlar bilan bog’liq bo’ladi. Bu hol ko’proq intellektual, ba’zan his tuyg’uli va qattiqqo’llik doirasida kuzatiladi. Nutq kamchiligining ko’plab ko’rinishlari bosh miyaning rivojlanishi bilan bog’liq bo’lib, natijada u qadar ko’zga tashlanmaydigan ko’rinishlarda (harakatdagi nuqsonlar, xotiraning bo’shligi, diqqat va xulqdagi kamchiliklar, Nutqning turli xil buzilishlari) ko’rish mumkin. Nutq kamchiliklarini tahlil qilish vaqtida logoped bola sog’lig’ining umumiy holati, harakat qismlari, ko’rish, eshitish organlari, intellekt (aqliy) darajasi, tana tuzilishlariga diqqat qilishi kerak. Nutq kamchiliklarining ko’p ko’rinishi (ayniqsa, nevrotik holatlardagi) bolalarning tug’ma nevropatik holati bilan bog’liq bo’ladi. Bunday bolalar yoshligidanoq barcha tashqi ta’sirlardan tez aziyat chekishadi, ularning nerv sistemasi, shakllanishiga ta’sirini ham o’rganish kerak. Masalan, bolaning markaziy nerv sistemasining lat yeyishi (zararlanishi) oqibatida nutq apparati muskullarning harakatlanishi ham buzilishi mumkin. Bu narsa artikulyatsiyasidagi (nutq bilan bog’liq organlarning harakati) cheklanishga olib va fikrni ifodalash jiddiy qiyinchilik tug’dirishi mumkin. Biroq, nutq nuqsoni bu bilan cheklanmaydi. Tovushlarni chiqarishdagi qiyinchiliklar nutqni qabul qilish organlarining faoliyatiga ta’sir qiladi. Chunki, nutqni hosil qilish va eshitish analizatorlari o’rtasida o’zaro bog’liqlik tufayli, bu jarayon ham sekinlik bilan kechadi. Tovushlarni noaniq qabul qilish o’z navbatida so’zning tovush holatini shakllantirishning sekinlashuviga sabab bo’ladi. Bu narsa o’z navbatida yozma xatni o’zlashtirishda qiyinchiliklar tug’diradi, ya’ni, tilning lug’at qismining sekinlik bilan o’sishiga, nutq xotirasining bo’shligiga sabab bo’ladi. SHunday qilib, bolaning nutq faoliyatidagi cheklanishi so’zlarni qiynalib ifodalashga olib kelishi mumkin. Nutq nuqsonlarini rivojlanish nuqtai nazardan tahlil qilish – yetakchi nuqsonni va u bilan bog’liq ikkilamchi buzilishlarni ajratib olish imkonini beradi. Nutq nuqsonlari diagnostikasida bu juda muhim ahamiyatga egadir. Psixologiyaning bugungi kundagi yutuqlari asosida nutq buzilishi tahlili faoliyatga yondoshishi tamoyili bilan bog’liqligini tasdiqlamoqda. Bolaning faoliyati, uning kattalar bilan o’zaro munosabat davomida va turli davr uchun ta’sirchan bo’ladi, arazchi, qo’rqoq, badani tez qizarib yoki oqarib ketadigan, tez terlaydigan, ba’zi hollarda oshqozon ichak yo’lida buzilishlar kuzatiladi. Bunday bolalar bilan ish olib borilganda, ularning yoshi, ijtimoiy va oilaviy sharoitlari, hamda boshqa faktorlarni o’rganish zarur. Nutq buzilishini o’rganishda va tuzatishda logopediya nutq va fikrning o’zaro bog’liqligi haqidagi, anomal bolaning rivojlanishidagi umumiy va maxsus qonuniyatlarning o’zaro munosabatlari to’g’risidagi nazariy qoidalarga, nutq va faoliyatning hamkorlikda rivojlanishi haqidagi, ichki va tashqi omillarning o’zaro ta’siri haqidagi, ruhiy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchlari haqidagi nazariyaga tayanadi. Shundan kelib chiqib, logopediya quyidagi asosiy tamoyillarga tayanadi: sistemalilik, komplekslilik, rivojlanish printsipini, nutq buzilishini bolaning psixik rivojlanishidagi boshqa tomonlari bilan o’zaro bog’liq holda qarab chiqish, faoliyatli yondoshuv, ontogenetik printsip, etiologiya va mexanizmlarni hisobga olish printsipi (etiopatogenetik printsip), nuqsonli nutqning buzilish alomatlari va tuzilishini hisobga olish, umumdidaktik va boshqa printsiplar. Ulardan ayrimlarini ko’rib chiqamiz. Yüklə 69,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|