9 – mavzu. Logopediya tarixi kursining maqsad va vazifalari Ma’ruza rejasi 1

Logopediya tilshunoslik va psixolingvistika bilan uzviy bog’langan. nutq
tillar birligining turli darajasi va ularning amal qilish qoidalaridan foydalanishni
ham nazarda tutadi. Ular har xil buzilishlarida turlicha buzilishi mumkin. Bolaning
til normalarini o’zlashtirib olish qonunlari va izchilligini bilish logopedik
xulosalarni aniqlashtirishga yordam beradi, logopedik ta’sir etish sistemalarini
ishlab chiqish uchun zarur bo’ladi. Zamonaviy logopediyadagi sistemali nutq
buzilishini o’rganish va bartaraf etishda L.S.Vigotskiy, A.R.Luriya,
A.Leontьevning nutq faoliyatining murakkab tuzilishi, idrok jarayonlari va nutq
aytish
samarasi
haqidagi
ta’limotiga
asoslanuvchi
psixolingvistika
ma’lumotlaridan keng qo’llaniladi.
Nutqni idrok etish va uning samaralari turli operatsiyalarni qamrab oladigan,
murakkab ierarxik qurilishga ega bo’lgan ko’p darajali jarayonlardan iboratdir.
Nutq hosil bo’lish jarayonining har bir darajasi, har bir operatsiyasi o’zining
lug’atiga,
birliklarni
birlashtirish
sintaksisiga
ega.
Nutq buzilishlarini o’rganishda nutq hosil bo’lish operatsiyalaridan qaysi biri
buzilganligini
aniqlash
muhimdir.
Sovet
logopediyasida
A.S.Vigotskiy,
A.Leontьev, T.V.Ryabova tomonidan ishlab chiqilgan nutq hosil bo’lish
modellaridan foydalaniladi. A.S.Vigotskiy fikr bilan so’z oraligidagi munosabatni
fikrdan so’zga va aksincha harakat jarayoni deb qarar, harakatning quyidagi
jihatlarini ajratib ko’rsatar edi: motiv - fikr - ichki nutq- tashqi nutq; nutqning
tashqi (jismoniy) va semantik (ruhiy) jihatlarini farq qilardi. Tashqi nutqda
grammatik va semantik (ruhiy) qurilishlarning o’zaro munosabatlari ko’zga
tashlanadi. Ichki nutq semantik jihatdan tashqi nutqka aylanish strukturasi
hisoblanadi. L.S.Vigotskiy ichki nutqni chuqur tahlil qildi, uning o’ziga xos
xususiyatlarni ochib berdi. A.A.Leontьev, L.S.Visotskiy bayon qilgan nutq

---

---

jarayoni qurilishiga asoslanib, nutq paydo bo’lishining quyidagi jarayonlarini

ajratadi: motiv-fikr (nutq intonatsiyasi)-ichki rejalashtirish - leksik kuchaytirish va
grammatik konstruktsiyalash - motor ishlab chiqarish - tashqi nutq.
Leksik-grammatik kuchaytirish bosqichi o’z mexanizmlari bilan ajralib turadigan
ikkita operatsiyani o’z ichiga oladi: sintaksis konstruktsiyaning paydo bo’lish ishi
hamda uning til darajasidagi alohida til kodlari va boshqalarda amalga
oshiriladigan leksik to’ldirish. Shundan so’ng motor ishlab chiqarishi davom etadi.
Misol uchun, alaliyani o’rganishda psixolingvistik yondoshish ana shu nutq
buzilishi mexanizmini chuqur ochishga, nuqsonning tuzilishini aniqlashga, bu
buzilishni til buzilishi deb belgilashga imkon beradi. Afaziya paytidagi xilma-xil
idrok operatsiyalari turli shakllarda nutqning buzilish xususiyatlarini aniqlab
olishga imkon beradi.
Psixolingvistik yondoshish nutq buzilishlarini tuzatish yuzasidan olib
boriladigan logopedik ishlarning samaradorligini oshirishga yordam beradi.