[phone] kirish biologiya tiriklik

Shakli o’zgargan yerustki novda

Jingalak	Gajak	Tikan
Qulupna jingalagi	Bodring gajagi	Do’lanani tikani

Barg metamorfozi
Ko’pchilik yuksak o’simliklarda barg o’zining ko’rinishini o’zgartrib boshqa fiziologik jarayonni bajarishga moslashadi. Ba’zi o’simliklarning bargi tikanga, gajakga aylanishi mumkin.

Shakli o’zgargan barg
Gajak .yoki jingalak	Tikan
No’xat	Zizgni tikani	Akatsiyani tikani Yon bargni o’zgarishidan hosil bo’lgan
No’xat, burchoq	Kaktus, zirk

ESLATMA!!Shakli o’zgargan barglar o’simlikning ekologik yashash sharoitiga qarab o’zgaradi.
Masalan: kaktusni tikani uni suvni kam bug’latish uchun tikanga aylangan, yoki no’xatni gajaklari uni biror bir tayanchga ilashib qaddini ko’tarishga yordam beradi.

GUL
GUL qismlari 5 ta
Gul yopiq urug’li o’simliklarni jinsiy ko’payish organi bo’lib shakli o’zgargan novdadir.

Gulband- Gulni novdaga biriktirib turuchi qismi.
Shakli va o’lchamiga ko’ra farqlanadi .O’lchamiga ko’ra bandli v a bandsiz gular (o’troq) gular mavjud.

Gulo’rin- Gulbandining yuqori kengaygan qismi. Gulning barcha a’zolari joylashadi

Gulqo’rg’on Gk va Gt dan iborat
Gulqo’rg’on bo’lakalrining rangiga ko’ra		Gulqo’rg’on bo’lakalrining joylashuviga ko’ra				Gulqo’rg’on bo’lakalrining holatiga ko’ra
Oddiy	Murakkab	Erkin		Qo’shilgan		Mavjud	Tangachasimon
Gk va Gt bir xil rangda bo’lsa Lola chuchmoma gulsafsar	Gk va Gt xar- xil rangda olma olcha g’o’za nok	Olma, nok, g’o’za, o’sma , lola, boychechak		Qo’ypechak, karnaygul, marmarak		Olma, nok, g’o’za, o’sma , lola, boychechak	Tut ,tol,terak , yong'oq
Gk-gulkosachabarg birinchi qavat asosan yashil			Gt-gultojibarg ikkinchi qavat turli xil rangda bo’ladi

Changchi (Ch)
Chang ipi –changdonni gulo’rni bilan bo’lab turadi joylashishi alihida yoki bog’lam hosil qilib		Changdon- chang donalari yetiladi

	Urug’chi (U)
Tumshuqcha –doimo shilimshiq nam holatda bo’ladi changlarni tutib qoladi	Ustuncha –ichi bo’sh bo’lib tumshuqcha bilan tugunchani birlashtiradi	Tuguncha-urugkurtak tetiladi
		Joylashuviga ko’ra			Tuzilishiga ko’ra
		Ostki	Ustki		1 uyli	Ko’p uyli

		Gullarning xilma-xilligi Changchi va urug’chining jaylashuviga ko’ra
	Ikki jinsli (qo’sh jinsli)			Ayrim jinsli (Bir jinsli)
				Gulda changchi yoki urug’chilardan faqat biri bo’ladi tol, gazanda,tut , terak, qayin,makkajo’xori, qovoqdoshlar oilasi
	Agar bittagulda ham changchi ham urug’chi bo’lsa ikki jinsli gul deyiladi O’rik gilos olma shaftoli			Bir uyli			Ikki uyli
				Changchili va urug’chili gular alohida alohida gulda lekin gular bitta tupda bo’ladi Makajo’xori ,qovoqdoshlar oilasi		U Ch	Changchili guli alohida, urug’chili gullari alohida tupda joylshadi Gazanda,terak,tol,qayin Changchili tup urug’chili tup
			Gulning gulqo'rg’oni bitta chiziqdagi bo’laklar soniga qarab
To’g’ri gular(Aktinamorf)					Qiyshiq gular (Zigamorf)
Agar gulqo’rg’on ikkitadan ortiq bo’lakka bo’linsa to’g’ri gul					Agar gulqo’g’on faqt teng ikki bo’lakka bo’linsa yoki umuman bo’laklarga bo’linmasa qiyshiq gul
Olma , bexi, shaftoli, na’matak,g’o’za					Gladiolus, nastarin , isfarak, marmarak, rayhon, kiyiko’t, burchoq , loviya, beda, mosh,binafsha, parpi, angishonagul
lola suvyeg’ar qo’ng’iroqgul					parpi binafsha angishonagul

TO’PGUL
To’pgul deb – bitta gulbandda bir necha gular joylashgan bo’ladi
To’pgulning guldan afzalligi
-changlanish unumdorligi yaxshi bo’ladi
-uzoqdon hashoratlarni o’ziga yaxshi jalb etad

		TO’PGUL
Oddiy to’pgul-gullar asosiy gulpoyada to’pgul o’qida joylashadi

Murakkab to’pgul-asosiy gulpoada bir nechta oddiy to’pgullar joylashadi

			Oddiy to’pgul
Shingil	Boshoq	Qalqon		So’ta	Boshcha	Soyabon		Savatcha	Kuchala
Gular uzun gulpoyada gulbandlari orqali navbat bilan joylashadi	Mayda gular uzun gulpoyada navbat bilan bandsiz gullar joylashadi	Turlicha uzunlikdagi gulbandli gular kalta gulpoyada navbat bilan joylashadi		Yo’g’on va uzun gulpoyada bandsiz gular joylashadi	Kalta va yo’gon gulpoyada bandsiz joylashib sharsimon shaklda	Bir xil uzunlikdagi bandi bilan gulpoyaning uchki qismida joylashadi		Gulpoyaning uchi likopchasimon kengayib o’rama burglar bilan o’ralib joylshadi	Boshoqqa o‘xshaydi lekin asosiy gulpoyaning osilib turishi bilan farq qiladi
Karam ,qurttana ,jag-jag’ rediska, qashqarbeda	Zubturum	Olma, nok, gilos, olcha		Makkajo’xori urugchili guli	sebarga	piyoz		Kungaboqar , qoqio’t, shuvoq	Yong’oq , oqqayin tol

	Murakkab to’pgul
Murakkab soyabon	Murakkab boshoq	Murakkab shingil
Asosiy gulpoyaning uchki qismida joylshgan oddiy soyabon to’pgullarning yeg’indisidan iborat	Asosiy gulpoyada joylashgan oddiy boshoqchalardan tashkil topgan bo’ladi	Asosiy gulpoyada oddiy shingil to’pgullar joylashgan bo’ladi
Sabzi, ukrop, petrushka , shashir, bodiyon	Bug’doy, arpa, javdar, bug’doyiq	Tok, sholi , qomish, kelinsupirgi, otquloq, rovoch

MEVA
Gulli o’simliklarda urug’lanish jarayoni tugagandan so’ng meva hosil bo’ladi . Mevalar asosan gulning tugunchasidan hosil bo’ladi .Ba’zan gulqo’rg’on, gulo’rin va boshqalar ham qatnashadi
Mevaning ahamyati
1-urug’ yetilguncha uni tashqi tasirlardan himoya qiladi.
2-urug’ni tarqalishiga yordam beradi
Meva 3 qismdan iborat 1-meva po’sti 2-meva eti 3-meva ichi ( urug’i)

	Mevalar hosil bo’lishiga ko’ra
Chin meva Faqat gulning tugunchasidan hosil bo’ladi ( meva ichida faqat bitta urug’ bo’ladi) O’rik, olcha, shaftoli, gilos			Soxta meva Tugunchadan boshqa gulning a’zolari ham qatnashadi (ko’p urug’li bo’ladi) Olma , nok, bexi

			Meva etining tuzilishiga ko’ra
Ho’l meva						Quruq meva
Meva eti qalin etdor sersuv bo’ladi (o’rik , shaftoli, olcha)						Meva eti yupqa quruq (No’xot, mosh, loviya, makkajo’xori)
Meva po’stiga qarab		Meva ichidagi urug’i soniga ko’ra				Tarqalishiga ko’ra
Rezavor	Qovoq	1 urug’li (ba’zan 2ta)		Ko’p urug’li		Chatnaydigan						Chatnamay digan
Meva po’sti yupqa	Meva po’sti qalin bo’ladi	Danakli mevalar		Olma meva		Ko’sak		Dukkak	Qo’zoq qo’zoqcha		Uchma	1 urug’li don mevalar kiradi Bu’g’doy arpa suli makkajo’xori
						Bir necha mevabargdan tashkil topgan pishgach chokidan ochiladi		Bitta mevabarg dan iborat pishgach yon tomonidagi chokidan ochiladi.	Ikkita mevabargdan tashkil topgan pishgach 2 ta pallaga ajraladi.orasidagi to’siqqa urug’ birikadi.		Qanotchali-zarang qayrag’och shumtol
Tok, pomidor,qoraqat ituzum	Qovoq, tarvuz, handalak, Bodring	O’rik, olxo’ri , olcha, gilos		Olma, nok bexi
											Popukli terak
						G’o’za,lola, chuchmoma, mingdevona, bangidevona boychechak
								No’xot, burchoq mosh akatsiya
									Karam rediska qurttana turp
Ituzum	Qovoq	Olcha			Nok		G’o’za	No’xot	Jag’-jag’		qayrag’och	Bug’doy

Mevalarni ahamiyati:

-oziq ovqat-olma, yong,oq, o’rik,uzum, bug’doy, loviya, mosh,tariq, qo’noq
-dori-darmon-marmarak, zubturum, na’matak
-ziravorlar-zira , alqor, kashnich, sedana, murch
-g’o’zani –chigitidan, zaytunni-mag’zidan, kungaboqarni-pistasidan-yog’(moy ) olinadi
URUG’
Urug’-urug’li o’simliklarni ko’payish organi. U murtak endosperm va po’stdan iborat.
Gulli o’simliklar urug’pallasi soniga ko’ra bir va ikki urugpallali o’simliklarga ajratilai