A. M. Qafarov, P. H. SÜLeymanov, F.İ. MƏMMƏdov

Oturtm
aların vahidləşdirilməsi birləşmələr üçün konstruktiv 
t
ələblərin eyniliyini təmin etməyə və oturtmaların təyin edilməsi işini 
asanlaşdırmağa  imkan  verir.  İqtisadi  nöqteyi-nəzərdən  oturtmaların 
deşik  sistemində  verilməsi  val  sistemində  verilməsindən  daha 
sərfəlidir.  Belə  ki, 1-dən  3150 mm-ə  qədər  ölçülər  üçün  deşiklərin 
m
üsaidələri valların müsaidələrindən bir-iki kvalitet çoxdur. Məlum-
dur  ki, texnoloji  nöqteyi-
nəzərdən  dəqiq  deşiklərin  alınması  dəqiq 
valların alınmasından daha çətindir. Bəzən kiçik diametrlərdə (1 mm-
dən  az) texnoloji  cəhətdən  dəqiq  valların  emalı  dəqiq  deşiklərin 
em
alından çətin olur. Buna görə 1 mm-dən az olan ölçülərdə valın və 
deşiyin  müsaidələri  bərabər  götürülür.  Eyni  şərt  ölçüləri  3150-dən 
10000 mm-
ə qədər olan oturtmalar üçün də gözlənilir. 
 
2.2. Hədd sapmalarının və oturtmaların 
cizgilərdə göstərilməsi 
 
Xətti ölçülərin hədd sapmalarını cizgilərdə müsaidə sahələrinin 
şərti (hərflə) işarələri və  ya hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ilə, 
yaxud 
hədd  sapmalarının  ədədi  qiymətlərini  sağ  tərəfdə  dırnaq 
içərisində verməklə müsaidə sahələrinin hərfi işarələri ilə göstərirlər 
(
şəkil  2.3.a-b).  Detalları  yığılmış  şəkildə  cizgilərdə  göstərərkən, 

 
 
 
 
34 
 
onların oturtmalarının və ölçülərinin hədd sapmalarını kəsrlə göstə-
rir
lər.  Kəsrin  surətində  deşiyin  hərfi  işarəsini  və  ya  hədd  sapma-
larının  ədədi  qiymətini,  yaxud  sağ  tərəfdə  ədədi  qiymətini  dırnaq 
içərisində verməklə onun hərfi işarəsini, məxrəcində isə valın oxşar 
m
üsaidə  sahələrini  göstərirlər  (şəkil  2.3.q,d).  Bəzən  oturtmanı  işarə 
etm
ək  üçün  qovuşan  detalların  birinin  hədd  sapmalarını  göstərirlər 
(
şəkil 2.3.e). 
Aşağıdakı  hallarda  şərti  işarələrdə  hədd  sapmalarının  ədədi 
qiym
ətlərini  mütləq  göstərmək  lazımdır:  nominal  xətti  ölçülər  sıra-
sına daxil edilməmiş ölçülər üçün, məsələn: 40,6N7 (+0,025); ГОСТ 
25347-82-
yə  görə  şərti  işarə  nəzərdə  tutulmamış  hədd  sapmalarını 
t
əyin  edərkən, məsələn  plastmas  detallar  üçün  (şəkil  2.3.j).  Hədd   
sapm
alarını  işçi  cizgidə  qoyulmuş  bütün  ölçülər  üçün, o cümlədən 
qovuşmayan  və  az  məsul  ölçülər  üçün  də  təyin etmək lazımdır. 
Əgər ölçülərin hədd sapmaları təyin edilmirsə, onda material sərfi ilə 
bağlı əlavə xərclər ortaya çıxa bilər. 
Eyni  nominal  ölçülü 
sahələrə  və  müxtəlif  hədd  sapmalarına 
malik 
səthlər üçün bu sahələr nazik bütöv xətlərlə sərhədlərə ayrılır 
və  hər  bir  sahə  üçün  hədd  sapmaları  ilə  nominal  ölçülər  göstərilir. 
Dəqiqlik  siniflərinə  görə  müsaidələr  t
1
, t
2
, t
3
 
və t
4
-
lə  işarə  edilir  və 
uyğun  olaraq  "dəqiq", "orta", "kobud"  və  "çox  kobud"  sinifləri 
xarakt
erizə edirlər.  
Valların  və  deşiklərin  ölçüləri  üçün  göstərilməyən  hədd 
sapm
alarını bir tərəfli və simmetrik təyin etmək olar. Deşiklərin və 

 
 
 
 
35 
 
 
Şəkil 2.3. Müsaidə sahələrinin və oturtmaların 
cizgilərdə göstərilməsi sxemi 
 
valların  elementlərinə  aid  olmayan  ölçülər  üçün  yalnız  simmetrik 
sapmalar t
əyin edilir. Bir tərəfli hədd sapmalarını kvalitetlərə (+IT və 
ya -IT) 
və dəqiqlik siniflərinə (+t və ya -t) təyin etmək olar. 
12-ci  kvalitet
ə  "dəqiq", 14-cü  kvalitetə  "orta", 16-cı  kvalitetə 
"kobud", 17-ci  kvalitet
ə  "çox  kobud"  siniflər  uyğun  gəlir. 
Göst
ərilməyən hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ГОСТ 25670-83-
də  verilmişdir.  Kəsmə  ilə  emal  olunmuş  metal  materialdan  olan 
det
alların  göstərilməyən  hədd  sapmalarını  14-cü  kvalitetdə  təyin 
etm
ək  məqsədəuyğundur.  Bucaqların,  radiusların  dəyirmiləşdiril-
m
əsini və haşiyələrin göstərilməyən hədd sapmalarını ГОСТ 25670-
83-
ə görə təyin edirlər. 
 
2.3.
 
Оturtmаlаrın hesablanması və seçilməsi 
 
Sürüşmə yastıqlarında araboşluqlu  oturtmaların hesablan-
ması    və    seçilməsi.    Ян    ъох    йайылmыш    щярякяtли    mясул  
бирляшmя
 

 
 
 
 
36 
 
 
йаьлайычы  mаtериалла  ишляйян  сцрцшmя  йасtыгларыдыр.  Ян 
бюйцк  узунюmцрлцйц  tяmин  еtmяк  цъцн  tяйин  едилmиш  ре-
жиmдя йасtыгларын йейилmяси mцmкцн гядяр аз олmалыдыр. 
Ян аз йейилmя mайе йаьлаmада 
m
цmкцндцр.  Бурада  йасtыьын 
сапmасынын 
(m
ойлу) 
вя 
иълийинин 
сяtщляри 
йаьлайычы  mаtериалын  гаtы 
иля  tаmаmиля  бири-бириндян 
айрылmышлар.  Вал  щярякяtсиз 
вязиййяtдя олдугда ара бошлуьу 
S=D-d (
шякил 2.4.) олур. 
Валын  tаразлыг  щалында 
вязиййяtи  mцtляг  e  вя  нисби 
S
l
2
=
χ
 
ексенtриtеtляри 
иля 
m
цяййянляшдирилир.  Йасtыьын  сапmасынын  (mойлунун)  вя 
иълийинин сяtщляри h
min
-
а бярабяр олан дяйишян ара бошлуьу 
иля айрылmышлар.  
h
max
=S-h
min
. 
Йаь  гаtынын  ян  киъик  галынлыьы  h
min
 
нисби 
ексенtриtеt χ-ля ашаьыдакы асылылыгла ялагялидир.  
 
       h
min
=0,5S-l=0,53(1-x)                                        (2.2) 
 
Шякил 2.4. Йасtыьын щярякяtсиз 
(шtрихлянmиш хяtt) вя 
mцяййянляшmиш режиmдя 
ишляmяси заmаны валын 
сапфасынын (mойлу) 
вязиййяtинин схеmи 

 
 
 
 
37 
 
M
айе йаьлаmаны tяmин еtmяк цъцн сапmанын вя иълийин 
m
икронащаmарлыглары  илишmяmялидир.  Бу  йаь  гаtынын  ян 
дар йердя олmасы щалында mцmкцндцр.  
 
h
min
≥h
m.y.
≥Rz
1
+Rz
2
+
∆
ф
+
∆
и
+
∆
яй
+
∆
я
       
(2.3) 
 
Бурада h
m.
й. 
- m
айе йаьлаmа tяmин едиляркян йаь гаtынын 
галынлыьы (h
m.
й
.
=h
K
 
- 
криtик гаt); Rz
1
, Rz
2
-
йасtыьын иълийинин 
вя  валын  сапmасынын  нащаmарлыгларынын  щцндцрлцйц;  ∆
f
, 
∆
i
-
сапmанын  вя  иълийин  форmа  вя  йерляшmяси  хяtаларын 
нязяря  алан  дцзялишляр;  ∆
яй 
- 
валын  яйилmясини  вя  йасtыьын 
деtалларынын диэяр дефорmасийаларыны нязяря алан дцзялиш; 
∆
я
- 
эярэинлийин,  сцряtин,  tеmпераtурун,  йаьын  mеханики 
t
яркибинин  щесабаtдан  алынmыш  гийmяtлярдян  сапmасыны 
нязяря  алан  ялавядир.  Садяляшдирилmиш  щесабаt  цъцн 
ашаьыдакы асылылыьы гябул еtmяк олар. 
 
          h
min
≥h
m.
й
.
≥ R
m.
й
(Rz
1
+Rz
2
яй
+
∆
я
)  
                    (2.4) 
 
Бурада 
R
m.
й.
- 
йаь 
гаtынын 
галынлыьынын 
еtибарлылыьынын ещtийаt яmсалыдыр. 
Бундан  башга,  йасtыг  лазыm  олан  дашыйычылыг 
габилиййяtиня mалик олmалыдыр. Йаьлаmанын щидродинаmик 

 
 
 
 
38 
 
нязяриййясиня  эюря  йаь  гаtынын  дашыйычылыг  габилиййяtи 
ашаьыдакы ифадя иля mцяййян олунур:  
 
R
ldC
R






≈
2
ϕ
ω
µ
                                               
 
               (2.5) 
 
Бурада R - радиал гцввя, H; µ - йаьлайычы йаьын динаmик 
юзлцлцйц, 
Па⋅с; 
ω-
сапmанын  πn-я  бярабяр 
бучаг  сцряtи, 
с
рад
;  l  - 
йасtынын  узунлуьу,  m;  d  - 
сапmанын  диаmеtри,  m; 
𝑆
𝑛
-
нисби 
арабошлуьу 





 =
ϕ
d
S
; C
R 
- 
йасtыьынын χ 
вя 
d
l
-
дян  асылы  олан 
юлъцсцз 
йцклянmя 
яmсалыдыр.  
Беляликля, 
сабиt 
иш 
t
еmпераtурунда 
йасtыьын 
дашыйычылыг  габилиййяtи,  йаьын  юзлцлцйцнцн,  валын 
фырланmа  tезлийинин,  йасtыьынын  юлъцсцнцн  арtmасы  вя 
нисби  ара  бошлуьунун  азалmасы  няtичясиндя  арtыр.  Опtиmал 
оtурtmалар  сеъmяк  цъцн  йаь  гаtынын  галынлыьынын,  сапmа 
Шякил 2.5. Ян киъик йаь 
гаtынын галынлыьынын h
min
 
диаmеtриал ара бошлуьу S-
дян асылылыьы
 
h
î ðò

 
 
 
 
39 
 
йасtыьы  иълийинин  арасында  олан  ара  бошлуьундан 
асылылыьыны  билmяк  лазыmдыр.  Гйуmбелеm  tяряфиндян 
h
min
=f(S) 
асылылыьы алынmышдыр (шякил 2.5.).  
M
айе йаьлаmа, ян киъик S
minF
 
вя ян бюйцк функсионал ара 
бошлуглары S
maxF
 
иля mящдудлашан диаmеtрал ара бошлуглары 
диапазонунда йараныр. Яэяр йыьыmдан сонра ара бошлуьу S
min
-
я  бярабярдирся,  уйушmадан  сонра  опtиmал  S
опt 
гийmяtини 
алыр. 
S=S
maxF
 
олдугда 
m
еханизmин 
исtисmары 
дайандырылmалыдыр.  Щядд  функсионал  арабошлугларыны 
щесаблаmаг цъцн ифадяляри ашаьыдакы ъевирmялярдян сонра 
алmаг олар. 
Бунун  цъцн  (2.5)  ифадясинин  щяр  ики  щиссясини  ld-йя 
бюлцб, 
ld
R
p
=
 
гябул едяк.  
Онда  
 
2
ψ
µω
=
R
C
p
 
 
 
 
(2.6) 
 
µω
ψ
2
p
C
R
=
 
 
 
 
(2.7) 
 
С
R
 
яmсалы 
d
l
-
нин сабиt гийmяtиндя χ-дян асылыдыр. Бу 
асылылыьын ян йахшы аппроксиmасийасы 

 
 
 
 
40 
 
 
m
R
C
R
−
−
=
χ
1
   
 
 
(2.8) 
 
t
янлийидир. 
Бурада R вя m, 
d
l
-
нин верилmиш гийmяtи цъцн сабиt олан 
яmсаллардыр.  
(2.7) 
вя (2.8) tянликляри ясасында  
 
µω
ψ
=
−
χ
−
2
1
p
m
R
 
 
 
 
(2.9) 
 
(2.9) t
янлийиня 
  
d
S
=
ψ
вя 
S
2
-
1
min
h
=
χ
гийmяtлярини йазсаг 
аларыг  
 
2
2
5
0
d
pS
m
h
RS
,
min
µω
=
−
   
 
(2.10) 
 
(2.10)  t
янлийиндя  h
min
-
у  h
m.y.
 
иля  дяйишсяк  вя  ону  S-я 
нязярян щялл еtсяк, аларыг  
 
(
)
.
й
.
m
F
min
ph
d
m
ph
d
R
d
R
S
4
16
2
1
2
2
1
2
1
ω
µ
−
ω
µ
−
ω
µ
=
2
m.й.
     
(2.11) 

 
 
 
 
41 
 
 
(
)
.
й
.
m
.
й
.
m
F
max
ph
d
m
ph
d
R
d
R
S
4
16
2
2
2
2
2
2
2
2
ω
µ
−
ω
µ
−
ω
µ
=
               (2.12) 
 
(2.11) 
вя (2.12) tянликляриня йаьын динаmики юзлцлцйцн 
гийmяtини йазmаг лазыmдыр.  
Дийирчякли  йасtыглар  цъцн  ψ  нисби  ара  бошлуьуна  
нязярян оtурtmаларын сеъилmясинин садяляшдирилmиш цсулу 
да tяtбиг олунур. Бурада ψ ашаьыдакы еmперик дцсtурла tяйин 
едилир 
 
4
3
10
8
0
ν
⋅
=
ψ
−
 
,
 
 
                 (2.13) 
 
Бурада,  ν  -  сапmанын  фырланmа  сцряtидир,  m/с  иля 
юлъцлцр.  
Бязи  ара  бошлуглу  оtурtmаларын  tяtбиги  сащяляри. 
  
0
4
5
=
min
S
(
h
H
 
вя 
)
Td
TD +
=
max
S
 
оtурtmасы,  деtалларынын 
дюнmяси  вя  узунуна  исtигаmяtдя  йердяйишmяси  лазыm  олан 
чцtлярдя 
t
яйин 
едилир. 
Беля 
оtурtmалары 
кеъид 
оtурtmаларынын йериня исtифадя еtmяк олар.  
 
оtурtmасыныn  mяркязляmя  дягиглийиня  йцксяк 
t
ялябаtлар  верилдикдя  (mясялян,  пинолу  tорна  дязэащынын 
4
5
h
H

 
 
 
 
42 
 
арха  ашыьынын  gювдясиндя  оtурtдугда), 
6
7
h
H
-
ны  mяркязляmя 
дягиглийиня 
нисбяtян 
аз 
сярt 
t
ялябаtлар 
m
цяййянляшдирилдикдя  (mясялян,  дязэащларда  дишли 
ъархлары mяркязляшдиряркян, дийирчякли йасtыглары эювдядя 
йерляшдиряркян,  кондукtорларын  ойmагларыны  оtурдаркян  вя 
с.), 
7
8
h
H
-
ни  ейниохлулуьа  ашаьы  tялябаtлар  верилдикдя  вя 
щазырлаmа  mцсаидясинин  эенишляндирилmяси  mцmкцн  олан 
щалларда  mяркязляшдириcи  сяtщляр  цъцн  tяйин  едирляр. 
M
яркязляmя дягиглийиня ашаьы tялябаtлар верилдикдя, 9-12-cи 
квалиtеtлярин  mцсаидя  сащяляриндян  tяшкил  олунmуш 
h
H
 
оtурtmаларындан  да  исtифадя  олуна  биляр  (mясялян, 
шкифляри, дишли ъархлары, mуфtалары вя саир деtаллары вал 
цзяриндя ишэилля оtурtдугда). 
  
g5
H6
  
,
g4
H5
вя
g6
H7
 
  (
ахырынчы цсtяляйичидир) оtурtmалары, 
бцtцн  арабошлуглу  оtурtmалар  иъярисиндя  ян  аз  зяmаняtли 
арабошлуьуна 
m
алик 
оtурtmалардыр. 
Онлары 
дягиг 
m
яркязляmя  tяmин  едян,  зяmаняtли  киъик  арабошлуьу  tяляб 
едян  дягиг  щярякяtли  бирляшmяляр  цъцн  tяtбиг  едирляр 
(
бюлцчц 
башлыьын 
дайагларында 
шпиндели 
m
яркязляшдиряркян, плунчер чцtляриндя вя с.). 

 
 
 
 
43 
 
Щярякяtли оtурtmалардан ян ъох йайыланлары 6,8 вя 9-чу 
квалиtеtлярин  mцсаидяляриндян  йаранmыш 
7
7
f
H
  (
цсtя-
ляйичидир), 
8
8
f
H
 
вя онлара охшар оtурtmалардыр. Mясялян, 
7
7
f
H
оtурtmасындан 
елекtрик 
m
цщяррикляринин 
сцрцшmя 
йасtыгларында, поршенли коmпрессорларда, дязэащларын сцряt 
гуtуларында,  mяркяздянгаъmа  насосларында,  дахили  йанmа 
m
цщяррикляриндя  вя  башга  mашынларда  эениш  исtифадя 
едирляр.  
8 
вя  9-чу  квалиtеtлярин  mцсаидя  сащяляриндян  tяшкил 
олунmуш 
8
H8
 ,
e
e
H
8
7
  (
цсtяляйичидир), 
7
7
e
H
 
вя  онлара  охшар 
оtурtmалар  mайе  йаьлаmада  йцнэцл  щярякяtли  бирляшmяляр 
t
яmин едирляр. Онлары бюйцк mашынларын сцряtля фырланан 
валлары  цъцн  tяtбиг  едирляр.  Mясялян,  биринчи  ики  оtурtmа, 
t
урбоэенераtорларын  вя  елекtрик  mцщяррикляринин  бюйцк 
эярэинликля  ишляйян  валлары  цъцн  tяtбиг  едилир. 
9
9
e
H
 
оtурtmасы  аьыр  mашынгайырmада  ири  йасtыглар  цъцн  tяйин 
олунур.  
7,  10 
вя  11-чи  квалиtеtлярин  mцсаидя  сащяляриндян 
йаранmыш 
d9
H9
  
,
d
H
9
8
  (
цсtяляйичидир)  вя  онлара  охшар 
оtурtmалар  надир  щалларда  исtифадя  едилир.  Mясялян, 
8
7
d
H
 

 
 
 
 
44 
 
оtурtmасы  ири  йасtыгларда  бюйцк  фырланmа  сцряtи  вя 
нисбяtян  ашаьы  tязйигдя, 
9
9
d
H
 
оtурtmасы  ашаьы  дягиглийя 
m
алик mеханизmлярдя tяtбиг олунур. 
  
8
7
c
H
вя 
9
8
c
H
 
оtурtmалары 
йцксяк  зяmаняtли  ара  бошлуглары  иля  харакtеризя  едилирляр. 
Онлар 
m
яркязляшmя 
дягиглийиня 
бюйцк 
t
ялябаtлар 
верилmяйян  бирляшmялярдя  исtифадя  олунурлар.  Бу 
оtурtmалары mцщярриклярин, tурбокоmпрессорларын вя диэяр 
m
ашынларын  йцксяк  tеmпераtурларда  ишляйян  сцрцшmя 
йасtыглары цъцн tяйин едирляр. 
Кеъид  оtурtmаларынын  сеъилmяси. 
n
H
, 
m
H
, 
k
H
 
кеъид 
оtурtmаларыны  вал  бойу  щярякяt  едя  билян  деtаллары 
щярякяtсиз  сюкцлян  бирляшmялярдя  mяркязляmяк  цъцн 
исtифадя  едирляр.  Бу  оtурtmалар  киъик  ара  бошлуьу  вя 
эярилmя  иля харакtеризя  олунурлар.  Бир  деtалын  диэяр  деtала 
нязярян  щярякяtсизлийини  tяmин  еtmяк  цъцн  онлары  ишэил, 
винt вя диэяр васиtялярля бяркиtmяк олар.  
Кеъид  оtурtmалары  йалныз  4-8-cи  квалиtеtлярдя  нязярдя 
t
уtулmушдур.  Бу  оtурtmаларда  валын  дягиглийи  дешийин 
дягиглийиндян  бир  квалиtеt  йцксяк  олmалыдыр.  Кеъид 
оtурtmаларында  валын  ян  бюйцк  дешийин  ян  киъик 
юлъцляринин бирляшmясиндян ян бюйцк эярилmя, дешийин ян 

 
 
 
 
45 
 
бюйцк,  валын  ян  киъик  юлъцляринин  бирляшmясиндян  ян 
бюйцк ара бошлуьу алыныр.  
n
H
 
оtурtmасы,  бцtцн  кеъид  оtурtmалары  иъярисиндя  ян 
бюйцк орtа эярилmя иля харакtеризя олунур. Онлары бяркидичи 
деtалларын tяtбиги mцmкцн олmайан назик диварлы ойmаглар 
цъцн  исtифадя  едирляр.  Бирляшmяни  пресин  кюmяйи  иля 
йыьырлар.  Бу  оtурtmалары  адяtян  ясаслы  tяmир  заmаны 
сюкцлян бiрлəшmяляр цъцн tяйин едирляр.  
m
H
 
оtурtmасы, 
n
H
 
оtурtmасы  иля  mцгайисядя  аз  орtа 
эярилmя иля харакtеризя олунур.  
Онларын  йыьылmасы  вя  сюкцлmяси  надир  щалларда 
йериня йеtирилян, бюйцк сtаtик вя киъик динаmик йцклянmяйя 
m
яруз галан бирляшmяляр цъцн tяйин едиliрляр.  
 
оtурtmасы,  йахшы  mяркязляmя  tяmин  едян  сыфıра 
йахын  орtа  арабошлуьу  иля  харакtеризя  едилир.  Онлардан 
шкифляри,  дишли  ъархлары,  илишmя  mуфtаларыны  валларда 
бяркиtmяк  цъцн  tяtбиг  едилян  ишэил  бирляшmяляриндя 
исtифадя  едирляр. 
s
j
H
 
оtурtmасы  бирляшmядя  даща  ъох  ара 
бошлуьуну  tяmин  едир.  Онлардан  tез-tез  сюкцлян  вя 
йыьылmасы  ъяtин  олан  бирляшmялярдя  исtифадя  едирляр.  Бу 
оtурtmалар бязян 
h
H
 
оtурtmаларынын явязиня исtифадя олунур.  
k
H

 
 
 
 
46 
 
Эярилmяли  оtурtmаларын  щесабланmасы  вя  сеъил-
m
яси.  Эярилmяли  оtурtmалардан  ясасян  ялавя  бяркидичи 
деtаллар  исtифадя  едилmяйян,  щярякяtсиз  сюкцлmяйян 
бирляшmялярин  алынmасы  цъцн  исtифадя  олунур.  Бязи 
щалларда  бирляшmянин  еtибарлыlıьыны  арtырmаг  цъцн 
бяркидичи деtаллардан (ишэил, чив вя с.) исtифадя олуна биляр. 
Деtалларын нисби щярякяtсизлийини tохунан сяtщлярин дефор-
m
асийасы няtичясиндя йаранан илишmя гцввяляри tяmин едир. 
Бу 
оtурtmалар 
еtибарлылыьына 
вя 
деtалларын 
консtруксийаларынын  садялийиня  эюря  mашынгайырmанын 
бцtцн  сащяляриндя  исtифадя  олунур  (mясялян,  дяmир  йол 
вагонларынын  охларынын  ъархларла  бирляшдирилmясиндя, 
валларын 
ойmагларла 
бирляшmясиндя, 
сцрцшmя 
йасtыгларынын иълийинин эювдя иля бирляшmясиндя вя с.).  
Эярилmяли  оtурtmаларын  щесабланmасынын  цmуmи 
щалына  бахаг.  Бирляшmя  иъи  бош  валдан  вя  ойmагдан 
ибаряtдир  (шякил  2.6.).  Валын  харичи  диаmеtри  иля  ойmаьын 
дахили  диаmеtринин  фярги  -  эярилmяни  N  mцяййян  едир. 
Деtалы пресляйяркян ойmаьын N
D
 
юлъцсц гядяр эенишлянmяси 
вя ейни заmанда валын N
d
 
юлъцсц гядяр сыхылmасы баш верир. 
Йяни N=N
d
+N
D
. 
 
Эярилmянин  mцяййянляшдирилmяси  гайдасындан  (Лаmе 
m
ясяляси) айдындыр ки,  
 

 
 
 
 
47 
 
2
2
1
1
E
pC
D
N
;  
E
pC
D
N
d
D
=
=
 
 
Бу  бярабярликляри  щядбящяд  tоплайыб  садя  ъевирmяляр 
апардыгдан сонра алырыг 
 






+
=
2
2
1
1
E
C
E
C
pD
N
                                            
(2.14)
 
 
Шякил 2.6. Эярилmяли оtурtmанын щесабланmасы схеmи 
 
Бурада  N  -  щесаби  эярилmя;  p  -  эярилmянин  tясири 
няtичясиндя  валын  вя  ойmаьын  сяtщиндя  йаранан  tязйиг;  D  - 
говушан  сяtщлярин  ноmинал  диаmеtри;  E
1
,  E
2
  - 
ойmаьын  вя 

 
 
 
 
48 
 
валын  mаtериалларынын  еласtиклик  mодулу;  C
1
 
вя  C
2
  - 
ашаьыдакы дцсtурларла mцяййян олунан яmсаллардыр 
 
  
;
1
1
  
;
1
1
2
2
1
2
1
2
1
2
2
2
2
1
µ
µ
−






−






+
=
+






−






+
=
D
d
D
d
C
d
D
d
D
C
 
 
Бурада D, d
1
, d
2
 
- 
диаmеtрляр (шякил 2.6); µ
1
, 
µ
2
 - 
Пуассон 
яmсаллары (полад цъцн µ≈0,3; ъугун цъцн µ≈0,25). C
1
 
вя С
2
-
нин 
гийmяtи 
сорьу 
m
аtериалларында 
верилир. 
Верилян 
бирляшmялярдя  эярилmя  P
min
 
t
язйигиндян  асылыдыр. 
Бирляшmялярдя  деtалларын  p  ох  бойу  гцввянин  tясириндян 
йердяйишmяси  
 
1
f
Dl
p
p
π
≤
   
 
 
(2.15)
 
 
олдугда баш верmир. 
Онда 
 
 
)
Dlf
(
P
p
min
1
π
≥
   . 
 
 
(2.16) 
 
Бурада  l  -бирляшmянин  узунлуьу;  f
1 
-
деtалларын  узунуна 
йердяйишmясиндя  сцрtцнmя  яmсалы; 
Dl
π -  бирляшян 
. 

 
 
 
 
49 
 
деtалларын  ноmинал  конtакt  сащясидир.  Бирляшmяни 
фырланmа mоmенtи иля йцклядикдя  
 
,
D
Dlpф
М
фыр
2
2
π
≤
 
 
 
(2.17)
 
Онда  
 
2
2
2
lф
D
М
p
фыр
min
π
≥
 . 
 
 
(2.18)
 
 
f
2
 - 
деtалын нисби фырланmасында сцрtцнmя яmсалыдыр. 
Бирляшmяни  ейни  заmанда  фырланmа  mоmенtи  вя  иtяляйичи 
гцввя иля йцклядикдя щесабаt ашаьыдакы ифадя иля апарылыр.  
 
f
Dl
p
D
М
T
фыр
p
π
≤
+






=
2
2
2
  . 
 
(2.19)
 
 
Бурадан  
 
Dlf
T
min
π
≥
p
  . 
 
 
(2.20) 
 
Эярилmяли  оtурtmаларда  сцрtцнmя  (илишmя)  яmсалы 
говушан 
деtалларын 
m
аtериалындан, 
сяtщин 
кяля-

 
 
 
 
50 
 
кюtцрлцйцндян,  эярилmядян,  йаьлаmанын  нювцндян,  деtалын 
сцрцшmяси исtигаmяtиндян вя с. асылыдыр.  
(2.14), (2.16) 
вя (2.18) дцсtурларына эюря ян киъик щесаби 
эярилmя:  
ох бойу йцкляmядя  
 
;
E
C
E
C
lf
P
M
щес
min






+
π
=
2
2
1
1
1
 
 
 
(2.21)
 
 
фырланmа mоmенtи иля йцкляmядя  
 






+
π
=
2
2
1
1
2
2
E
C
E
C
Dlf
M
M
фыр
щес
min
 
 
 
(2.22)
 
олур.  
Бундан  башга  бирляшян  деtалларын  mющкяmлийини 
t
яmин  еtmяк  лазыmдыр.  Бу  щалда  щесабаt  бурахыла  билян  ян 
бюйцк  tязйигя  Р
ян.б
 
эюря  апарылmалыдыр.  Ян  бюйцк  tохунан 
эярэинликляр  нязяриййясиня  эюря  деtалларын  mющкяmлик 
шярtи  конtакt  сяtщляриндя  пласtик  дефорmасийанын 
олmаmасына  ясасландыьындан,  ойmаьын  конtакt  сяtщи  цъцн 
йаза билярик 
 
.
d
D
,
P
T














−
σ
≤
2
2
1
58
0
ян.б.
 
 
 
(2.23)
 

 
 
 
 
51 
 
 
Валын конtакt сяtщи цъцн  
 
.
D
d
,
P
T














−
σ
≤
2
1
1
58
0
ян.б
 
 
 
(2.24)
 
 
Бурада σ
T
 
- 
деtалын mаtериалынын дарtылmада ахычылыг 
щяддидир.  
Пласtик  mаtериалlардан  алынmыш  деtаллар  цъцн  сtаtик 
йцкляmя заmаны пласtик дефорmасийа mцmкцндцр. 
Бурахыла билян ян бюйцк эярэинликдя йаранан ян бюйцк 
щесаби эярилmя (2.14) ифадясиня охшар дцсtурла tапылыр  
 






+
=
2
2
1
1
E
C
E
C
D
P
N
ял
maxян.б.
  .
 
 
 
(2.25)