A. M. Qafarov, P. H. SÜLeymanov, F.İ. MƏMMƏdov

 
M i s a l.   Ara
boşluğu,  gərilməli  və  keçid  oturtmaları  olan 
birləşmələrdə  hədd  ölçülərini,  müsaidələri,  araboşluqlarını, 
gərilmələri hesablayın (şəkil 1.6.). 
 
Deşik: nominal ölçü 45mm; EI=0; ES=+25mkm. 
 
D
min
=45mm; D
max
=45,000+0,025=45,025mm; 
 
TD=45,025-45,000 =0,025mm
. 

 
 
 
 
16 
 
 
 
Şəkil 1.6. Deşiyin və valın müsaidə sahələrinin yerləşməsi sxemi 
 
Araboşluqlu oturtma üçün 
�∅45
𝐻7
𝑓7
�. 
 
Val  
 
 
 
           
Birləşmə 
 
Nominal ölçü 45mm;                         Nominal ölçü 45mm; 
ei=50mik; es=25mkm;                        S
max
=45,025-44,950=0,075mm; 
d
min
=45,000-0,050=44,950mm;         S
min
=45,000-44,975=0,025mm; 
d
max
=45,000-0,025=44,975mm;         TS=0,075-0,025=0,050mm. 
Td=44,975-44,950=0,025mm 
 
 

 
 
 
 
17 
 
Gərilməli oturtma üçün 
�∅45
𝐻7
𝑓7
�.
 
 
Val 
 
 
 
           
Birləşmə 
 
Nominal ölçü 45mm:  
           Nominal ölçü 45mm; 
ei=+34mkm; es=+50mkm;               N
max
=45,050-45,000=0,050mm; 
d
min
=45,000+0,034=45,034mm;       N
min
=45,034-45,025=0,009mm; 
D
max
=45,000+0,050=45,050min;      TS=0,050-0,009=0,041mm 
TD=45,050-45,034=0,016mm 
 
Keçid oturtma üçün
�∅45
𝐻7
𝑓7
�
 . 
 
Val 
 
 
 
             
Birləşmə 
 
Nominal ölçü 45mm:  
             Nominal ölçü 45mm; 
ei=+2mkm; es=+18mkm; 
             S
max
=45,025-45,002=0,023mm; 
d
min
=45,000+0,02=45,002min            S
min
=45,018-45,000=0,018mm; 
D
max
=45,000+0,018=45,018min;        TS=0,018+0,023=0,041mm 
TD=45,018-45,002=0,016mm 
 

 
 
 
 
18 
 
Texnoloji 
avadanlığın qeyri-dəqiqliyi, alətin və tərtibatların ye-
yilməsi,  texnoloji  sistemin  istilik  və  güc  deformasiyaları,  fəhlələrin 
səhvi nəticəsində detalların həndəsi, mexaniki və digər parametrlərinin 
qiymətləri, hesablama zamanı alınmış qiymətlərdən fərqlənə bilər. Bu 
f
ərq xəta  adlanır.  Xəta  ∆𝑥,  ölçülərin həqiqi qiymətləri 
x
h
 
il
ə  hesabı 
qiym
ətləri x
hes.
 
Arasındakı fərq deyilir, ∆𝑥 = 𝑥
ℎ
− 𝑥
ℎ𝑒𝑠
. 
Val üçün hesabi qiymət onun ən böyük, deşiklər üçün isə  ən  
kiçik hədd ölçüsü, yəni keçən hədd hesab edilir. 
Hazırlanma  dəqiqliyi,  detalların  və  məmulların  həqiqi 
ö
lçülərinin  qiymətlərinin  cizgilərdə  və  texniki  tələblərdə  göstərilmiş 
ö
lçülərin qiymətlərinə yaxınlaşma səviyyəsinə deyilir. Verilən dəqiqliyi 
almaq,  detalların  hazırlanmasında  və  mexanizmlərin  yığılmasında 
onların həndəsi, elektrik və digər parametrlərinin qiymətlərinin müəy-
yən edilmiş hədd daxilində təmin edilməsinə deyilir. 
 
1.2. Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa 
məmulatların müsaidə və oturtmalar sisteminin 
qurulma
sının vahid prinsipləri
 
 
Beynəlxalq  ISO  sistemində  1  mm-dən  az, 1mm-dən  500  mm-ə 
qədər; 500 mm-dən 3150 mm-ə qədər ölçülər üçün müsaidələr və oturt-
malar təyin edilmişdir. 
Müsaidə və oturtmalar sistemi kimi, təcrübi, nəzəri və ekspe-
rimental  tədqiqatlar  nəticəsində  qurulmuş,  standartlar  şəklində  sə-
nədləşdirilmiş müsaidə və oturtma sıralarının məcmuusu başa düşü-

 
 
 
 
19 
 
lür.  Bu  sistem  maşın  hissələrinin  birləşmələri  üçün  vacib  olan  mi-
nimum sayda müsaidə və oturtmaları seçməyə, məmulun layihələn-
dirilməsinə  və  istehsalını  yüngülləşdirməyə,  qarşılıqlıı  əvəz  olun-
masını təmin etməyə və keyfiyyətini yüksəltməyə imkan verir. 
Hal-
hazırda  dünyanın  bir  çox  ölkələri  İSO-nun  müsaidə  və 
oturtmalar sistemini tətbiq edir. 
İSO sistemi metal emalı sahəsində beynəlxalq texniki əlaqələri 
yüngülləşdirmək,  milli  müsaidələr  və  oturtmalar  sistemlərini 
vahidləşdirmək  üçün  yaradılmışdır.  İSO-nun  məsləhətlərinin  milli 
standartlarda nəzərə alınması eyni tipli detalların, yığım vahidlərinin 
və  məmulların  müxtəlif  ölkələrdə  hazırlanmasına  şərait  yaradır. 
Ö
lkəmiz müsaidə və oturtmaların vahid sisteminə keçmişdir. Bundan 
başqa ölkəmizdə başqa beynəlxalq təşkilatların məsləhətlərindən də 
istifadə edilir. 
Maşınların tipləşdirilmiş detalları üçün müsaidə və oturtmalar 
sistemi vahid prinsi
p  əsasında  qurulmuşdur.  Burada  deşik  və  val 
siste
mində  oturtmalar  nəzərdə  tutulmuşdur.  Oturtmanın  deşik  siste-
mində verilməsi o deməkdir ki, müxtəlif ara boşluqlar və gərilmələr, 
müxtəlif valların əsas deşiklə birləşməsindən alınır (şəkil 1.7. a). 
Oturt
manın val sistemində verilməsi o deməkdir ki, müxtəlif ara 
boşluqlar və gərilmələr, müxtəlif deşiklərin əsas valla birləşməsindən 
alınır (şəkil 1.7. b). Əsas deşik H, əsas val h-la işarə edilir. 
 
 

 
 
 
 
20 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 1.7. Müsaidə və oturtmaların deşik 
(a) və val (b) sistemlərində yerləşməsi sxemi 
 
 
Deşik sistemində bütün deşiklər üçün müsaidənin aşağı sap-
ması sıfra bərabərdir (EI=0), yəni əsas deşiyin aşağı sərhəddi həmişə 
sıfır  xəttinin  üzərinə  düşür.  Val  sistemində  bütün  vallar  üçün 
müsaidənin  yuxarı  sapması  sıfra  bərabərdir  (es=0),  yəni  əsas  valın 
yuxarı  sərhəddi  həmişə  sıfır  xəttinin  üzərinə  düşür.  Əsas  deşiyin 
müsaidə sahəsini sıfır xəttindən yuxarıda, əsas valın müsaidə sahəsini 
sıfır xəttindən aşağıda, yəni materialın daxilinə qoyurlar. 
Deşik  və  val  sisteminin  bu  və  ya  digər  oturtma  üçün  qəbul 
edilməsi  konstruktiv,  texnoloji  və  iqtisadi  mülahizələrə  görə 
müəyyənləşdirilir.  Məlumdur  ki,  dəqiq  deşikləri  bahalı  kəsici 
alətlərlə (zenkerlərlə, genişkənlərlə, dartılarla) emal edirlər. Bunların 
hər  birini  müəyyən  müsaidə  sahəsinə  malik eyni ölçülü  deşiyin 
emalında  istifadə  edirlər.  Vallar  ölçülərindən  asılı  olmayaraq  eyni 
kəskli və ya pardaq dairəsi ilə emal edilirlər. Deşik sistemində hədd 
V
alın müsaidə 
sahələri
 
 
0 
0 
 
D
eşiklərin müsaidə 
sahələri 
 
Əsas deşiyin 
müsaidə sahəsi 
 
Əsas valın müsaidə 
sahəsi 
 
a) 
b) 

 
 
 
 
21 
 
ö
lçülərinə  görə müxtəlif deşiklərin sayı val sistemindəkindən azdır. 
Uyğun olaraq deşikləri emal etmək üçün lazım olan kəsici alətlərin 
sayı da az olur. Buna görə də oturtmaların deşik sistemində verilməsi 
daha çox geniş yayılmışdır. 
Bununla  bərabər  bəzi  hallarda  konstruktiv  mülahizələrə  görə 
val  sisteminin  seçilməsi  vacib  olur  (məsələn  eyni  nominal  ölçüyə 
malik bir neçə deşiyi müxtəlif oturtmalarla eyni valla birləşdirərkən). 
Şəkil  1.8.  a-da  1  valının  3  dartağı  ilə  hərəkətli,  2  çəngəli  ilə 
hərəkətsiz  oturtma  əmələ  gətirdiyi  birləşmələr  göstərilmişdir. 
Göründüyü 
kimi  belə  birləşmələrin  deşik  sistemində  deyil  (şəkil 
1.8.b), 
val sistemində (şəkil 1.8. v) verilməsi daha məqsədəuyğundur. 
Oturtma  sistemlərini  seçərkən  məmulların  standart  detallarının  və 
tərkib  hissələrinin  müsaidələrini  nəzərə  almaq  lazımdır.  Məsələn: 
valları diyircəkli yastıqların daxili həlqələrində yerləşdirərkən deşik 
sistemində,  gövdədə  diyircəkli  yastığın  yerləşəcəyi  deşiyi  isə  val 
sistemində hazırlamaq lazımdır. 
Şəkil 1.8. Valın dartaqla əmələ gətirdiyi hərəkətli 
və çəngəl əmələ gətirdiyi hərəkətsiz birləşmələr 
a) 
b) 
v) 
1 
2 
3 

 
 
 
 
22 
 
Müsaidə  sistemləri  qurmaq  üçün  müsaidə  vahidi  i (I)  təyin 
edilir.  Metaldan  hazırlanmış  silindrik  detalların  mexaniki  emal 
dəqiqliyinin  tədqiqinə  əsaslanaraq  İSO  sistemi  üçün  aşağıdakı 
müsaidə vahidləri müəyyənləşdirilmişdir:     
500mm-
ə qədər ölçülər üçün 
 
 ;                            (1.1) 
 
      500mm-
dən 10000mm-ə qədər ölçülər üçün 
 
  I=0,004D+2,1
.                                
(1.2) 
 
Burada  D
,  hər  bir  intervalın  kənar  ölçülərinin  orta  həndəsi 
qiyməti, mm; i(I) müsaidə vahididir və mkm ilə ölçülür. 
İstənilən kvalitet üçün müsaidə 
 
 
                      
T=ai
                                   
 
       (1.3) 
 
ifadəsi ilə təyin edilir. 
Burada T - 
müsaidə, a - müsaidə vahidinin qiyməti, i - müsaidə 
vahididir. 
İSO-ya görə  kənar  ölçülərin  orta  həndəsi  qiyməti  aşağıdakı 
ifadədən hesablanır: 
 
D
D
i
001
,
0
45
,
0
3
+
=

 
 
 
 
23 
 
. 
 
3mm-
ə  qədər  nominal  ölçülər  üçün 
  götürülür.  a-
nın 
qiymətini təyin etməklə hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb 
olunduğunu müəyyən etmək olar 
 
     
. 
 
Əvvəlcədən  hansı  valın  daha  dəqiq  hazırlanmasının  tələb 
olunduğunu  demək  çətindir.  Buna  görə  də  müsaidənin  elə  bir 
vahidini  tapmaq  lazımdır  ki,  o  müxtəlif  ölçülərin  müsaidəsinə  eyni 
miqdarda daxil olsun. 
 
1.3. Kvalitetlər 
 
Hər bir məmulda müxtəlif təyinatlı detallar müxtəlif dəqiqliklə 
hazırlanır.  Dəqiqliyin  tələb  edilən  səviyyəsini  təmin  etmək  üçün 
kvalitet
lər  müəyyənləşdirilmişdir.  Kvalitet (qualite-keyfiyyət, 
fransızca)  kimi,  verilmiş  diapozonda  olan  bütün  nominal  ölçülər 
üçün  nisbi 
dəqiqliklə  xarakterizə  olunan  müsaidlər  məcmusu  başa 
düşülür. Bir kvalitet daxilində olan dəqiqlik yalnız nominal ölçüdən 
asılıdır.  Hal-hazırda  19  kvalitet müəyyən  edilmişdir. 01, 0, 1, 2, 
3,...,17 (
ən  dəqiq  01, 0 kvalitetləri  1-ci  kvalitetdən  sonra  daxil 
max
min
D
D
D
⋅
=
3
=
D
;
001
,
0
45
,
0
3
1
1
D
D
T
+
=
α
3
2
2
001
,
0
45
,
0
D
D
T
+
=
α

 
 
 
 
24 
 
edilm
işdir).  Kvalitetlər  müsaidələri  təyin  etdiklərindən,  onlar 
det
alların  hazırlanması  metodlarını  və  onlara  nəzarət  üsullarını 
m
üəyyənləşdirirlər. (12.9)-(12.11)  ifadələri  5-17  kvalitetlərin 
m
üsaidələrini  hesablamaq  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur.  Bu  kvalitetlər 
üçün m
üsaidə vahidinin qiyməti a uyğun olaraq bərabərdir: 7, 10, 16, 
25, 40, 64, 100, 160, 250, 400, 640, 1000 
və 1600.  
6 
və  daha  kobud  kvalitetlər  üçün  a  -  nın  qiymətini, məxrəci 
 olan 
həndəsi silsilə təşkil edir.  
Bu  o  dem
əkdir ki, bir kvalitetdən digər, daha kobud kvalitetə 
keçərkən müsaidələr 60% artır. Hər beş kvalitetdən sonra müsaidələr 
10 
dəfə  artır. 5-ci  kvalitetdən  dəqiq  kvalitetlərdə  müsaidələr 
aşağıdakı ifadələrlə tapılır:   
 
ITO1=0,3+0,008D; ITO=0,5+0,012D; ITO1=0,8+0,020D
;
  
 
𝐼𝑇2 = √𝐼𝑇1 ∙ 𝐼𝑇3;  𝐼𝑇3 = √𝐼𝑇1 ∙ 𝐼𝑇5;  𝐼𝑇4 = √𝐼𝑇3 ∙ 𝐼𝑇5.  
 
Burada m
üsaidələr (IT01-IT4) mkm-lə, D mm-lə ölçülür. 
1 mm-
dən kiçik ölçülər üçün 14-17-ci kvalitetlərdə müsaidələr 
t
əyin olunmur.  
Hər  bir  kvalitet  üçün  (12.11)  ifadəsindən  istifadə  etməklə 
m
üsaidələr  sırası  qurulmuşdur.  Bundan  başqa  hər  bir  ölçülər 
5
10
6
1
=
=
ϕ
,

 
 
 
 
25 
 
diapozonuna 
görə müsaidələr sırasını qurmaq üçün ölçülər bir neçə 
intervallara bölünm
üşdür. 1 mm-dən 500 mm-ə qədər ölçülər üçün 13 
interval  m
üəyyənləşdirilmişdir: 3 mm-ə  qədər, 3 mm-dən  6 mm-ə 
qədər, 6 mm-dən 10 mm-ə qədər, ..., 400 mm-dən 500 mm-ə qədər. 
 
 
 

 
 
 
 
26 
 
II FƏSİL. BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN 
YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ 
 
2.1. Hamar silindrik birləşmələrin müsaidə və 
oturtmaları sistemi 
 
Hamar 
silindrik 
birləşmələri  hərəkətli  və  hərəkətsiz 
birləşmələrə  ayırırlar.  Məsul  hərəkətli  birləşmələrə  verilən  əsas 
t
ələbatlar:  yağlayıcı materialla sürtünməni təmin etmək, valla deşik 
arasında  ən kiçik ara boşluğu  yaradaraq quru sürtünmənin qarşısını 
almaq; m
aşınların uzun müddətli istismarı zamanı  yastığın verilmiş 
daşıyıcılıq  qabiliyyətini  və  ara  boşluğu  müəyyən  hədd  daxilində 
art
dıqda,  sürtünmənin  verilmiş  növünü  saxlamaq;  yüksək  dəqiqlikli 
(pretsizion) 
birləşmələr  üçün  isə  dəqiq  mərkəzləmə  və  valın 
münt
əzəm fırlanmasını təmin etməkdir.  
Hərəkətsiz  birləşmələrə  verilən  əsas  tələbatlar:  dəqiq 
m
ərkəzləməni  təmin  etmək; maşınların  uzun  müddətli  istismar 
zam
anı zəmanətli gərilməni və yaxud detalların işgillərin, dayandırıcı 
vint
lərin və s. köməyi ilə bərkidilməsi nəticəsində verilmiş fırlanma 
moment
lərinin və ox boyu qüvvələrin ötürülməsini təmin etməkdir. 
Ən  böyük  uzunömürlülüyü  təmin  etmək, maşın  və  mexanizmlərin 
bütün 
birləşmələri üçün ümumi tələbatdır.  
Əsas  sapmalar.  Beynəlxalq  İSO  sistemində  müxtəlif  ara 
boşluqlu  və  gərilməli  oturtmaların  500 mm-ə  qədər  olan  ölçüləri 
üçün 
valların  və  deşiklərin  əsas  sapmalarının  27  variantı  nəzərdə 
tutulm
uşdur.  Əsas  sapma,  sıfır  xəttinə  nəzərən  müsaidə  sahəsinin 

 
 
 
 
27 
 
vəziyyətini  müəyyənləşdirmək  üçün  istifadə  olunan  iki  sapmadan 
(
yuxarı və aşağı) biridir. Belə sapma sıfır xəttinə yaxın olan sapmadır 
(
şəkil 2.1.).  
Deşiklərin əsas sapmalarını latın əlifbasının böyük hərfləri ilə, 
valların  əsas  sapmalarını  isə  latın  əlifbasının  kiçik  hərfləri  ilə  işarə 
edirlər.  Əsas  deşiyi  H,  əsas  valı  h  ilə  işarə  edirlər.  A-H  (a-h) 
sapm
aları  ara  boşluqlu  oturtmalarda,  J
s
-N  (j
s
-n)  sapm
aları  keçid 
oturtm
alarında,  P-ZC (p-zc)  sapmaları  gərilməli  oturtmalarda 
m
üsaidə sahələrini qurmaq üçün təyin olunmuşdur. 
Hər  bir  hərf,  qiyməti  nominal  ölçüdən  asılı  olan  əsas 
sapm
aların  sırasını  göstərir.  Valın  hər  bir  əsas  sapmasının  mütləq 
qiym
ətini  və  işarəsini  (a-h  valları  üçün  yuxarı  es  və  ya  j-zs  valları 
üçün 
aşağı  ei)  emprik  düsturlarla  təyin  edirlər  (cədvəl  2.1).  Valın 
əsas  sapması  kvalitetdən  asılı  deyil  (düsturda  IT  müsaidəsi  olduğu 
halda 
belə).  
Deşiklərin  əsas  sapmaları,  deşik  sistemindəki  oturtmalara 
uyğun  olaraq,  val  sistemində  oturtmaların  təmin  olunması  üçün 
qurulm
uşdur.  Onlar  eyni  hərflə  işarə  edilmiş  valların  əsas 
sapm
alarının  mütləq  qiymətlərinə  bərabər  və  işarəcə  əksdirlər. 
Deşiklərin əsas sapmalarının müəyyən edilməsinin ümumi qaydası:  
 
A-dan H-
a qədər olan əsas sapmalarda EI=-es 
 J-
dən ZC-ə qədər olan əsas sapmalarda ES=-ei     (2.1) 

 
 
 
 
28 
 
D
eşiyin  eyni  hərflə  işarə  edilmiş  əsas  sapması  sıfır  oxuna 
nəzərən valın əsas sapmasına (kiçik hərflə işarə  edilmiş) simmetrik 
olm
alıdır. Bu qaydadan ölçüsü 3 mm-dən çox deşiklərin J, K, M və N 
sapm
aları  üçün  8-ci  kvalitetə  qədər  və  P-ZC  sapmaları  üçün  7-ci 
kvalitet
ə  qədər  istisnalar  edilmişdir.  Bunlar  üçün  xüsusi  qayda 
m
üəyyənləşdirilmişdir. 
 
ES=-ei+
∆
. 
 
Burada 
∆=IT
n
-IT
n-1 
IT
n 
- 
baxılan  kvalitetin  müsaidəsi;  IT
n-1
-
ən  yaxın  dəqiq 
kvalitetin m
üsaidəsidir.  
M
üsaidə  sahəsi. Müsaidə  sahəsi,  əsas  sapmaların  biri  ilə 
kvalitet
lərin  hər  hansı  birinin  müsaidəsinin  uzlaşması  nəticəsində 
yaranır.  Buna  uyğun  olaraq, müsaidə  sahəsini  əsas  sapmanın 
göst
ərildiyi  hərflə  (bəzən  ikisi  ilə)  və  kvalitetin  nömrəsi  ilə  işarə 
edirlər. Məsələn: val üçün h6, d11, ef9; deşik üçün H6, D11, CD10. 
M
üsaidə  sahəsi  əsas  sapma  ilə  təyin  olunan  üfqi  xətlə  məhdudlaşır 
(
şəkil  2.1.).  Verilmiş  müsaidə  əgər  əsas  sapma  aşağı  sapmadırsa, 
onda val üçün 
yuxarı sapma es=ei+IT, deşik üçün ES=EI+IT (ei, es, 
EI, ES
 
sapm
alarını işarəni nəzərə almaqla götürürlər) olur. Müsaidə 
sahələri  İSO-nun  P286  və  P1829  saylı  məsləhətləri  əsasında 
m
üəyyənləşdirilmişdir. 
 

 
 
 
 
29 
 
 
Şəkil 2.1. Deşiklərin və valların İSO sistemində 
qəbul edilmiş əsas sapmaları 
 
1 mm-
dən  kiçik  olan  ölçülər  üçün  müsaidə  sahələrinin  sırası 
ГОСТ 25347-82-yə görə müəyyənləşdirilmişdir. 500mm-dən 10000 
mm-
ə qədər olan ölçülər üçün müsaidə sahələrinin ixtisarlaşdırılmış 

 
 
 
 
30 
 
sayı  təyin  edilmişdir  və  onlar  daha  kobud  kvalitetlərə  tərəf 
sürüşdürülmüşdür  (1mm-dən  500 mm-ə  qədər  olan  ölçülərlə 
m
üqayisədə).  Bundan  başqa  gərilməli  oturtmalar  üçün  deşiklərin 
m
üsaidə  sahələrinin  sayı  azaldılmışdır  (onların  val  sistemində 
qurulm
ası  məqsədəuyğun  deyildir). 3150-dən  10000 mm-ə  qədər 
olan 
ölçülər üçün (ГОСТ 25348-82) gərilməli oturtmalar yalnız deşik 
sistem
ində nəzərdə tutulmuşdur.  
İSO-nun  məsləhətlərinə  görə  1mm-dən  500 mm-ə  qədər  olan 
ölçülər üçün müsaidə sahələrinin əsas sıralarından üstələyici müsaidə 
sahələri  ayrılmışdır.  Onlar  tətbiq  olunan  oturtmaların  90-95%-ni 
t
əşkil  edirlər. 500 mm-dən  böyük  və  1 mm-dən  kiçik  ölçülər  üçün 
üst
ələyici müsaidə sahələri ayrılmamışdır.  
ГОСТ 25347-82-nin 2-ci əlavəsində 1 mm-dən kiçik nominal 
ölçülərin  müxtəlif  intervallarında  müsaidə  sahələrinin  tətbiqi 
barəsində məsləhətlər verilmişdir. 
  Oturtm
aların qurulması. Birləşən detallar üçün yalnız əsas 
sapm
aların  qiymətləri  müəyyənləşdirilmişdir.  Ara  boşluqlu 
oturtmalar  üçün  t
ətbiq  edilən  valların  müsaidə  sahələrinin  yuxarı 
sapm
aları (a-dan g-ə qədər) və uyğun deşiklərin aşağı sapmaları (A-
dan G-
ə qədər) mütləq qiymətlərinə görə eyni götürülür. Yəni val və 
deşik  sistemində  eyni  adlı  oturtmalarda  ara  boşluğunun  qiyməti 
eynidir.  
İSO sisteminə görə 7-ci kvalitetdən yuxarı gərilməli oturtmalar 
üçün m
üsaidə sahələri elə qurulmuşdur ki, deşik sistemindəki valların 

 
 
 
 
31 
 
C
ədvəl 2.1. 
 
Diametri 500 mm-
ə qədər olan valların əsas sapmalarının düsturları 
(
ГОСТ 25346-82) 
 
Yuxarı sapma es
 
Aşağı sapma ei 
a
 
-265+1,30D; D
≤
120 üçün
 
j5-
dən 8-ə qədər
 
düstur yoxdur
 
-3,5D; D>120 üçün
 
k4-
dən k7-yə qədər
 
0,6
 
R,3 kvalite
tə 
qədər və 7-dən 
çox
 
0
 
b
 
Təqribən
 
(-1140+0,85D);
 
D
≤
160 üçün
 
m
 
+(IT7-IT6) 
n
 
+5D
0,34 
Təqribən -1,8D;
 
D>160 üçün
 
p
 
+IT7+(0....5) 
 
r
 
 
p 
və s üçün ei-nin 
orta həndəsi qiyməti
 
c
 
-52D
0,2
; D
≤
40 üçün
 
 
-(95+0,8D); D>40 üçün
 
s
 
+IT8+(1...4);
 
D
≤
50 üçün
 
cd
 
c 
və d üçün es-in orta 
həndəsi qiyməti
 
+IT7+0,4D; D>50
 
d
 
-16D
0,44
 
t
 
+IT7+0,63D
 
e
 
-11D
0,41
 
u
 
+IT7+D
 
ef
 
e 
və f üçün es-in orta 
həndəsi qiyməti
 
v
 
+IT7+1,25D
 
x
 
+IT7+1,6D
 
F
 
-5,5D
0,41
 
y
 
+IT7+2D
 
fg
 
f 
və g üçün es-in orta 
həndəsi qiyməti
 
z
 
+IT7+2,5D
 
za
 
+IT8+3,15D
 
d
 
-2,5D
0,34
 
zb
 
+IT9+4D
 
h
 
0
 
zc
 
+IT10+5D
 
3
D

 
 
 
 
32 
 
 
Q e y d : j
s
   
üçün hər iki hədd sapması 
-
ə bərabərdir.
 
es və ei-mkm-lə, D mm-lə ölçülür.
 
 
Şəkil 2.2. Oturtmaların qurulmasını göstərən müsaidə sahələrinin 
İSO sistemində yerləşməsi sxemi 
 
2
IT
+

 
 
 
 
33 
 
yuxarı sapmaları mütləq qiymətlərinə görə val sistemindəki deşiklərin 
aşağı  sapmalarına  bərabərdir.  Yəni  val  və  deşik  sistemlərində  ən 
böyük 
gərilmələr  bərabərdir  (hər  iki  sistemdə  eyni  kvalitetdəki 
m
üsaidələr bərabər olduqları üçün) (şəkil 2.2.).