A. M. Qafarov, P. H. SÜLeymanov, F.İ. MƏMMƏdov

III
 
F
ƏSİL.
 
DİYİRCƏKLİ
 
YASTIQLARIN
 
MÜSAİDƏ
 
VƏ
 
OTURTMALARI. 
 
Дийирчякли  йасtыглар  ихtисаслашдырылmыш  заводларда 
щазырланан ян ъох йайылmыш сtандарt йыьыm ващидляридир. 
Онлар  бирляшян  сяtщляриня  эюря  tаm  харичи  гаршылыглы 
явязолунmайа 
mаликдирляр. 
Дийирчякли 
йасtыгларын 
бирляшян  сяtщляри:  –  харичи  щялгянин  харичи  D  диаmеtри, 

 
 
 
 
52 
 
дахили  щялгянин  дахили  d  диаmеtридир.  Бундан  башга 
щялгялярля 
дийирчякляр 
арасында 
наtаmаm 
дахили 
гаршылыглы  явязолунmа  mювчуддур.  Mцсаидяляринин 
гийmяtляринин  киъик  олдуьуну  нязяря  алараг  йасtыгларын 
щялгялярини вя дийирчяклярини селекtив mеtодла сеъирляр.  
 
3.1. D
iyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri. 
 
Йасtыгларын  кейфиййяtи  ашаьыдакы  параmеtрлярдян 
асылыдыр: 1) бирляшдиричи юлъцляр d, D, щялгянин ени Б вя 
дийирчякли радиал дайаг йасtыгларынын гурулmа щцндцрлцйц 
T-
нин  дягигликляри;  йасtыгларын  щялгяляринин  сяtщляринин 
форmа вя йерляшmя дягиглийи, онларын кяля-кюtцрлцйц, ейни 
йасtыгда  дийирчяклярин  форmа  вя  юлъцляринин  дягиглийи, 
онларын  сяtщляринин  кяля-кюtцрлцйц;  2)  гаъыш  йолунун 
радиал  вя  охбойу  вурmалары,  щялгялярин  йан  вурmасы  иля 
харакtеризя олунан фырланmа дягиглийи.  
Йухарыда  верилmиш  эюсtяричиляря  эюря  йасtыгларын 
дягиглийинин 
беш 
синфи 
mцяййянляшдирилmишдир 
(дягиглийин  арtmа  ардычыллыьына  эюря):  0;  6;  5;  4;  2. 
Mцгайися  цъцн  эюсtяряк  ки,  диаmеtри  d=80-120  mm  олан 
сыфыр  синиф  радиал  вя  радиал  дайаг  йасtыгларынын  дахили 
щялгяляринин  гаъыш  йолунун  бурахыла  билян  вурmасы  вя  бу 
щялгялярин  йан  сяtщляринин  дешийя  нязярян  вурmасы,  2-чи 

 
 
 
 
53 
 
синиф йасtыгларына нязярян 10 дяфя ъохдур (уйьун олараг 25 вя 
2,5 mкm).  
Йасtыгларын 
дягиглик 
синифлярини 
фырланmа 
дягиглийиня эюря вя mеханизmин ишляmя шяраиtиндян асылы 
олараг сеъирляр. Цmуmи tяйинаtлы mеханизmляр цъцн адяtян 0 
дягиглик  синифли  йасtыглар  tяtбиг  едирляр.  Даща  йцксяк 
дягиглийя  mалик  йасtыглардан  бюйцк  фырланmа  сцряtляриндя 
вя  валын  фырланmа  дягиглийинин  йцксяк  олдуьу  щалларда 
(пардаглаmа  вя  диэяр  йцксяк  дягигликли  дязэащларын 
шпинделиндя,  tяййаря  mцщяррикляриндя,  чищазларда  вя  с.) 
исtифадя  едирляр.  Дягиглик  синфини  йасtыьын  шярtи 
ишарясиндян 
габаг 
эюсtярирляр, 
mясялян 
6-205 
ишаряляmясиндя 6 - дягиглик синфидир.  
 
3.2. Diyircəkli yastıqların müsaidə və oturtmaları. 
 
Йасtыглары  йерляшдиряркян,  онлары  tяtбиг  олунан 
оtурtmалардан 
асылы 
олmадан 
дахили 
вя 
харичи 
диаmеtрляринин юлъцляринин сапmалары иля щазырлайырлар. 
Бцtцн  дягиглик  синифляри  цъцн  бирляшдиричи  диаmеtрлярин 
йухары  сапmалары  сыфра  бярабяр  эюtцрцлmцшдцр.  Йяни 
харичи  щялгянин  D
m
,  дахили  щялгянин  d
m
 
диаmеtрляри  уйьун 
олараг  ясас  валын  вя  ясас  дешийин  диаmеtрляри  киmи 
эюtцрцлmцшдцр.  Беляликля,  харичи  щялгянин  эювдя  иля 

 
 
 
 
54 
 
бирляшmясинин оtурtmасыны вал сисtеmиндя, дахили щялгянин 
вал  иля  бирляшmясинин  оtурtmасыны  ися  дешик  сисtеmиндя 
tяйин  едирляр.  Бунунла  беля  дахили  щялгянин  дешийинин 
диаmеtринин  mцсаидя  сащяси,  ясас  дешикдя  олдуьу  киmи 
mцсбяt  исtигаmяtдя  дейил,  ноmинал  юлъцдян  "mянфи" 
исtигаmяtдя, йяни сыфыр хяttиндян ашаьы, щялгянин дахилиня 
доьру йерляшmишдир (шякил 3.1.).  
Дийирчякли  йасtыгларын  дахили  щялгяляринин  валла 
бирляшmясиндя хцсуси оtурtmалар лазыm дейил. Бунун цъцн 4 
вя  5-чи  квалиtеtлярдя  n6,  m6,  к6,  js  mцсаидя  сащяляриндян 
исtифадя еtmяк олар. Йасtыгларын щялгяляринин назик диварлы 

 
 
 
 
55 
 
олдуьуну нязяря алараг бюйцк эярилmяйя  
Шякил 3.1. Дийирчякли йасtыгларын дахили вя харичи 
щялгяляринин диаmеtрляриня эюря mцсаидя сащяляринин 
йерляшmяси схеmи (КВ-дахили; ЩВ-харичи; сапmалар mкm-ля 
верилmишдир) 
mалик оtурtmалардан исtифадя едилmир.  
Йасtыгларын йцксяк кейфиййяtини tяmин еtmяк цъцн 2-5-
чи  дягиглик  синифли  кцрячикли  вя  дийирчякли  радиал-дайаг 
йасtыгларынын  дешикляринин  вя  щялгяляринин  харичи 
силиндрик  сяtщляринин  оваллыьы  вя  орtа конуслуьу,  D
m
 
вя  d
m
 
диаmеtрляринин 
mцсаидяляринин 
50%-inдян 
ъох 
олmаmалыдыр.  Буна  эюря  сtандарtда  ноmинал  d, D  вя  орtа  d
m
, 
D
m
 
диаmеtрлярини,  щялгялярин  mцхtялиф  ен  кясикляриндя 
юлъцлян  ян  бюйцк  вя  ян  киъик  диаmеtрлярин  орtа  щесаби 
гийmяtиня  эюря  tяйин  едирляр.  Йасtыгларын  щялгяляринин 
оtурдулан  вя  йан  сяtщляриня,  щяmъинин  валларын  вя 
эювдялярин  сяtщляринин  кяля-кюtцрлцйцня  йцксяк  tялябляр 
гойулур. Mясялян: диаmеtри 250 mm, дягиглик синифляри 4 вя 2 
олан  йасtыгларын  щялгяляринин  кяля-кюtцрлцйц  Ra=0,63-0,32 
mкm щяддляриндя олmалыдыр. Йасtыьын щялгяляринин гаъыш 
йолунун  вя  дийирчяклярин  кяля-кюtцрлцйцнцн  хцсуси 
ящяmиййяtи  вардыр.  Сяtщин  кяля-кюtцрлцйцнцн  0,32-0,16 
mкm-дян 0,16-0,08 mкm-я гядяр азалдылmасы йасtыьын ишляmя 

 
 
 
 
56 
 
mцддяtини 2 дяфя арtырыр. Кяля-кюtцрлцк Ra=0,08-0,04 mкm-я 
ъаtдырылса йасtыьын ишляmя mцддяtи даща 40% арtар.  
Йасtыг  говшаьынын  деtалларынын  дягиглийиня  верилян 
tялябаtларын  нцmуняси  шякил  3.2.-дя,  уйьун  mцсаидяляр  шякил 
3.3.-
дя 
верилmишдир. 
Йыьыm 
чизэиляриндя 
йасtыьын 
щялгяляринин оtурtmаларыны бир mцсаидя сащяси иля эюсtярmяк 
гябул олунmушдур. Mясялян, 
∅
40K6, 
∅
90H7. 
 
3.3. Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seçilməsi. 
 
Дийирчякли  йасtыгларын  эювдядя  вя  валда  оtурtmасыны 
йасtыьын  tипиндян,  юлъцсцндян,  исtисmар  шяраиtиндян,  она 
tясир едян гцввялярин
 
Шякил 3.2. Йыьыm cизэиляриндя дийирcякли йасtыгларын 
оtурtmаларынын (а) вя деtалларын cизэиляриндя mцсаидя 

 
 
 
 
57 
 
сащяляринин эюсtярилmяси (б) нцmуняляри 
1-
вал; 2-ойmаь; 3-эювдя; 4-гапаг; 5-ъарх 
 
Шякил 3.3. Шякил 3.2-дя эюсtярилmиш деtалларын mцсаидя  
сащяляринин йерляшmяси схеmи 
 
харакtериндян  вя  гийmяtиндян,  щялгяляринин  йцклянmя 
нювцндян асылы олараг сеъирляр.  
Йасtыгларын йцклянmясинин цъ ясас нювц вардыр: йерли, 
дюврц вя дяйишкян. 
Йерли 
йцклянmядя 
щялгя, 
исtигаmяtчя 
сабиt 
йекунлашдырычы  радиал  F  гцввясини  гябул  едир  (mясялян, 
консtруксийанын  аьырлыг  гцввяси,  инtигал  гайышынын 
дарtылmасы  вя  с.).  Беля  йцклянmя,  щялгя  гцввяйя  нязарян 
фырланmадыгда йараныр (шякил 3.4.а-да дахили щялгя, шякил 
3.4.
б-дя харичи щялгя).  
Дюврц  йцклянmядя  щялгя,  йекунлашдырычы  радиал  F
r
  
гцввясини ардычыл олараг гаъыш йолунун бцtцн ъевряси бойу 

 
 
 
 
58 
 
гябул  едир,  валын  вя  эювдянин  оtурtmа  сяtщляриня  юtцрцр. 
Щялгя беля йцклянmяни юзцнцн фырланmасы заmаны вя даиm 
исtигаmяtлянmиш F гцввясинин tясири алtында, йахуд бахылан 
щялгяйя нязярян фырланан F
c
 
радиал гцввясиндян алыр (шякил 
3.4.
б-дя дахили щялгя, шякил 3.4.а-да харичи щялгя). 
Дяйишкян  йцклянmядя  фырланmайан  щялгя  ики  радиал 
гцввянин  (F
r
 
-
исtигаmяtя  эюря  даиmи,  F
c 
-
фырланан 
гцввялярдир,  F
r
>F
c
)  явязляйиcи  F
r+c
 
гцввясини  гябул  едир. 
Явязляйиcи  F
r+c
 
гцввяси  tаm  дювр  еtmир.  А  вя  В  нюгtяляри 
арасында дяйишир (шякил 3.4.и). 
Дяйишкян  гцввяни  харичи  щялгя  (шякил  3.4.в)  вя  йахуд 
дахили  щялгя  (шякил  3.4.г)  гябул  едир.  Йерли  вя  дюврц 
йцклянmядя  эярэинлийин  епйцралары  шякил  3.4.ъ,  3.4.з-дя, 
явязляйиcи гцввянин F
r+c
 
дяйишкян
 
йцклянmядя дяйишmясинин 
диаграmы шякил 3.4.и-дя верилmишдир. Йцклянmя гцввясинин 
tяtбиги  схеmиндяn  асылы  олараг  щялгяляр  mцхtялиф  чцр 
йцкляня билярляр (шякил 3.4.д, 3.4.е).  
Дийирчякли    йасtыгларда  ишъи  арабошлуьунун  хцсуси 
ящяmиййяtи  вардыр.  Ара  бошлуьу  аз  олдугча  гцввяляр 
фырланmа  сяtщляриндя  даща  норmал  вя  бярабяр  пайлана 
билирляр. Бюйцк арабошлуьунда бюйцк радиал вурmалар яmяля 
эялир  вя  гцввяляр  аз  сайда  дийирчякляр  tяряфиндян  гябул 
едилирляр.  

 
 
 
 
59 
 
Бюйцк  эярилmяляр  tяйин  едяркян  дийирчякли  йасtыг 
говшагларыны йохлаmаг, радиал ара бошлугларынын верилmиш 
щяддян 
кянара 
ъыхmадыгларыны 
mцяййянляшдирmяк 
лазыmдыр.  
Бу  вя  йа  диэяр  дийирчякли  йсtыг  оtурtmасыны  tяйин 
едяркян  исtисmар  шяраиtиндяки  tеmпераtур  реjиmини 
mцяййянляшдирmяк вачибдир
.  
Шякил 3.4. Дийирчякли йастыгларын щялгяляринин 
йцклятмяси схемляри 
 
 
 
IV FƏSİL. ÖLÇÜ ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN 
HESABLANMASI
 
 
 
4.1. Ölçü zəncirlərinin növləri 
 

 
 
 
 
60 
 
Ma
şın  və  mexanizmlərin,  cihazların,  qurğuların,  sistemlərin 
normal 
işləməsi  üçün,  onların  elementləri  bir-birinə  nəzərən  müəy-
yən olunmuş vəziyyətə malik olmalıdırlar. Elementlərin nisbi vəziy-
yətlərinin dəqiqliyinin hesabatında  çoxlu sayda  ölçülərin qarşılıqlı 
əlaqəsini müəyyənləşdirirlər. Məsələn: A
1
 
və A
2
  ölçü
ləri dəyişərkən 
A
∆
 
ara boşluğu da dəyişir (şəkil 4.1.a). Səthlərin emal ardıcıllığından 
asılı  olaraq detalların  həqiqi  ölçüləri  arasında  müəyyən  qarşılıqlı 
əlaqə mövcuddur (şəkil 4.1.b).  
 
Şəkil 4.1. Ölçü zəncirinin sxemi 
 
Hər iki halda bu əlaqəni müəyyənləşdirmək üçün ölçü zəncirin-
dən istifadə edilir. Ölçü zənciri kimi, qapalı kontur əmələ gətirən və 
veril
miş məsələnin həllində bilavasitə iştirak edən ölçülərin məcmuu 
qəbul edilir.  Məsələn:  ölçü  zəncirlərini  köməyi  ilə  eyni  obyektin 

 
 
 
 
61 
 
ö
lçmələrinin qarşılıqlı yerləşməsinin   dəqiqliyini müəyyənləşdirmək 
olar. 
Ölçü döv
rəsinin qapalı olması, ölçü zəncirinin qurulması və ana-
lizi üçün  vacib 
şərtdir. Buna baxmayaraq işçi cizgilərində ölçülər qa-
panmayan 
zəncir  kimi  verilməlidir.  Qapayıcı  həlqənin  ölçüsü  emal 
üçün  la
zım  olmadığından,  o  cizgidə  qeyd  olunmur.  Ölçü  zəncirini 
əmələ gətirən ölçülər onun həlqələri adlanır. Ölçü zənciri tərkib həlqə-
lərindən və bir qapayıcı həlqədən ibarət olur. Qapayıcı o ölçüdür ki, 
deta
lın emalı prosesində, maşının yığılması və ya ölçmə zamanı axırda 
alınır. Onun qiyməti və dəqiqliyi zəncirin qalan (tərkib) ölçülərindən 
asılıdır. Tərkib həlqəsi o həlqədir ki, onun dəyişməsi qapayıcı həlqəni 
dəyişir (tərkib həlqəsi ilkin həlqəni dəyişmir və dəyişməməlidir). Tər-
kib ölçü
lərini  A
1
, A
2
...,A
m-1
  (A 
zənciri üçün), B
1
, B
2
...,B
m-1
  (B 
zənciri 
üçün)  və  s.  ilə  işarə  edirlər.  İlkin  həlqə  o  həlqədir ki, onun verilmiş   
nominal öl
çüsü və hədd sapmaları mexanizminin işləməsini   müəyyən 
edir  və  ölçü  zəncirinin  həlli zamanı  təmin olunmalıdır.  Bu  ölçünün 
hədd qiymətlərindən asılı olaraq zəncirin qalan ölçülərinin hamısının 
müsai
də  və  sapmalarını  hesablayırlar.  Yığım  zamanı  ilkin  ölçü  bir 
qayda olaraq qapa
yıcı olur. Detalaltı ölçü zəncirində də qalan ölçülərin 
dəqiqliyini müəyyən edən ölçü, ilkin ölçü adlandırılır. 
Əgər tərkib həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiy-
məti artırsa, belə tərkib həlqələri artıran tərkib həlqələri, əgər tərkib 
həlqəsinin qiyməti artdıqda qapayıcı həlqənin qiyməti azalırsa, belə 
tərkib həlqələri azaldan tərkib həlqələri adlanırlar. Qapayıcı həlqələr 

 
 
 
 
62 
 
müs
bət, mənfi və sıfra bərabər ola bilərlər. Ölçü zəncirini sxematik 
olaraq 
şəkil 4.1.v-də olduğu kimi göstərmək olar. Artıran və azaldan 
tərkib həlqələrini fərqləndirmək üçün onların hərflə göstərilmiş şərti 
işarələrinin  üstündə  ox  işarəsi  qoyulur.  Artıran  tərkib  həlqələrinin 
şərti  işarəsinin  üstündə  soldan  sağa,  azaldan  tərkib  həlqələrinin üs-
tünə sağdan sola istiqamətlənmiş ox işarəsi qoyulur (şəkil 4.1.v).  Öl-
çü analizin
də qarşılıqlı əlaqəli ölçü zəncirlərinə rast gəlinir. Bunların 
həlqələri və bazaları ümumi ola bilər. Bundan başqa əsas ölçü zənci-
rinin 
tərkib  həlqələrindən  biri,  baxılan  ölçü  zəncirinin  ilkin  həlqəsi 
ola bi
lər. Bu halda ölçü zənciri, törəmə ölçü zənciri adlanır.  
Həlqələrin qarşılıqlı yerləşməsinə görə ölçü zəncirləri müstəvi 
və fəza ölçü zəncirlərinə ayrılırlar.  
Müs
təvi ölçü zəncirləri o ölçü zəncirlərinə deyilir ki, onların 
həlqələri bir və ya bir neçə paralel müstəvilər üzərində yerləşmiş ol-
sun (
şəkil 4.2.).  
Fəza  ölçü  zəncirləri  elə  ölçü  zəncirlərinə  deyilir  ki,  onların 
həlqələri  bir-birinə paralel deyil və paralel müstəvilər üzərində yer-
ləşmirlər (şəkil 4.3.). 
 

 
 
 
 
63 
 
 
Şəkil 4.2. Müstəvi ölçü zənciri   
 
 
 
 
 
 
 
 
Həlqələri xətti ölçülər olan ölçü zəncirlərinə, xətti ölçü zəncir-
ləri deyilir (şəkil 4.4.). 
Həlqələri  bucaq  ölçüləri  olan  ölçü  zəncirlərinə,  bucaq  ölçü 
zəncirləri deyilir (şəkil 4.5.). 
Layi
hələndirmədə  məmulun  dəqiqliyini  təmin  etmək  üçün 
konstruktiv ölçü 
zəncirlərindən istifadə edilir. 
A
1
2
 
Шякил 4.3. Фяза öлçц 
зянcири 
α
β
ϕ
γ

 
 
 
 
64 
 
Texnoloji  ölçü 
zəncirləri  o  ölçü  zəncirlərinə  deyilir  ki, 
texnoloji  proses  ye
rinə  yetirildikdə  emal  edilən  detalın  və  ya 
texnoloji sistemin DTAD (
dəzgah-tərtibat-alət-detal) ölçülərinin əla-
qəsini  ifadə  edir.  Texnoloji  ölçü  zəncirinin  sxemi  şəkil  4.6.-da  ve-
rilmi
şdir.  
 
 
Şəkil 4.4. Xətti ölçü zənciri 
 
Şəkil 4.5. Bucaq ölçü zənciri 
A
1
A
2
A
∆
A
1
A
2
A
∆

 
 
 
 
65 
 
Yığım  vahidində  və  ya  mexanizmdə  detalların  oxlarının  və 
səthlərinin nisbi vəziyyətinin dəqiqliyini müəyyən edən ölçü zəncir-
lərinə, yığım ölçü zənciri deyilir (şəkil 4.7.). 
Məmulun dəqiqliyini xarakterizə edən kəmiyyətlərin ölçülməsi 
məsələsi  həll  edilərkən  ölçmə  ölçü  zəncirlərindən  istifadə  edilir. 
Ölç
mə ölçü zəncirlərinin həlqələri, ölçmə vasitələri sisteminin ölçü-
ləri və ölçülən detaldır.  
Şəkil 4.6. Texnoloji ölçü zənciri 
 
Şəkil 4.7. Yığım ölçü zənciri 

 
 
 
 
66 
 
Ma
şın və cihazların elektrik və elektron elementlərinin dəqiqli-
yinin  analizin
də, həlqələri müqavimətin, tutumun, induktivliyin, cə-
rəyan şiddətinin, gərginliyin və digər fiziki parametrlərin qiymətləri 
olan ölçü 
zəncirindən istifadə edilir. 
Ölçü 
zəncirlərinin  hesablanması  və  analizi,  maşın  detallarının 
ölçü
ləri  arasındakı  kəmiyyət  əlaqələrini,  qarşılıqlı  əlaqəli  ölçülərin 
nominal  qiy
mətlərini  və  müsaidələrini  dəqiqləşdirməyə,  qarşılıqlı 
əvəzolunmanın lazım olan növünü təyin etməyə, işçi cizgilərdə ölçü-
lərin  dəqiq  qoyulmasını  təmin etməyə,  əməliyyat  müsaidələrini  və 
konstruktiv ölçü
ləri  texnoloji ölçülərə hesablamağa və s. imkan ve-
rir.  
Ölçü 
zəncirlərinin hesablanmasının əsas məqsədi konstruksiya-
nın və texnologiyanın tələblərindən asılı olaraq, onun bütün həlqələ-
rinin  müsai
dələrini  və  hədd  sapmalarını  təyin  etməkdir.  Burada  iki 
əsas məsələ həll edilir. 
1.  Qapa
yıcı  həlqənin  nominal  ölçüsünü,  hədd  sapmalarını  və 
müsai
dələrini,  qapayıcı  həlqələrin  verilmiş  nominal  ölçülərinə  və 
hədd sapmalarına görə müəyyən etmək (qapayıcı ölçünün müsaidəsi-
nin, 
tərkib ölçülərinin müsaidələrinə uyğunluğunu yoxlayarkən). 
2. 
Tərkib həlqələrinin müsaidə və hədd sapmalarının zəncirinin 
bütün ölçü
lərinin verilmiş nominal ölçülərinə və ilkin ölçünün veril-
miş hədd ölçülərinə görə təyin edilməsi (ölçü zəncirinin layihə hesa-
ba
tında).  

 
 
 
 
67 
 
Ölçü 
zəncirlərinin hesablanmasının elə metodları vardır ki, on-
la
rın nəticələrinin tətbiq edilməsi tam və natamam qarşılıqlı əvəzo-
lun
manı təmin edir. Bundan başqa ölçü zəncirlərinin hesablanması-
nın digər metodlarından da istifadə edilir.  
 
4.2. Öl
çü zəncirlərinin hesablanması metodları 
 
Ölçü 
zəncirlərinin  hesablanmasının  maksimum-minimum 
metodu. Tam qar
şılıqlı əvəzolunmanı təmin etmək üçün ölçü zənci-
rini maksimum-minimum metodu 
ilə hesablayırlar. Bu metodda qa-
pa
yıcı  ölçünün  müsaidəsini,  tərkib  ölçülərinin  müsaidələrini  topla-
maq  yolu 
ilə  müəyyən  edirlər.  Ölçü  zəncirlərinin  hesablanmasının 
maksimum-minimum  metodu 
təyin  edilmiş  dəqiqliyi  obyektlərin 
üzərində heç bir əlavə əməliyyat aparılmadan təmin edir.  
Əvvəlcə obyektin 1 baza müstəvisini, sonra isə bu bazaya nəzə-
rən 2 müstəvisini emal edirlər. Bu texnoloji xətti ölçü zəncirlərində 
A
∆ 
qapa
yıcı ölçüdür. O artıran A
1
 
və azaldan A
2
 ölçü
lərindən asılıdır. 
 
A
∆
=A
1
-A
2 
 
Tutaq ki, ölçü 
zənciri A
1
 
və A
2
 
tərkib həlqələrdən və A
∆
 qapa-
yıcı həlqəsindən ibarətdir (şəkil 4.8.). 
Ümumi halda öl
çü  zənciri  n  artıran  və  p  azaldan ölçülərdən 
iba
rət olduqda, qapayıcı həlqənin nominal ölçüsünü aşağıdakı ifadə 
ilə təyin edə bilərik: 

 
 
 
 
68 
 
 
   
.        
           (4.1) 
 
Bu 
tənlik o halda doğrudur ki, nominal ölçülərin əvəzinə ölçü 
zəncirinin uyğun həqiqi ölçüləri qəbul edilmişdir.  
Qeyd 
edək  ki, obyekt qapayıcı  ölçüyə  görə  emal  olunmur  və 
onun ölçüsü onunla 
əlaqəli olan digər səthlərin emalı nəticəsində alı-
nır.  Yığım  ölçü  zəncirlərində  qapayıcı  ölçü,  yığım  ardıcıllığı  ilə 
müəyyən olunur.  
Tərkib  ölçüləri,  müsaidələrlə  təyin  olunmuş  hədlər  daxilində 
dəyişə bilərlər. Ölçü zəncirinin artıran tərkib ölçülərinin   qiymətinin 
ən çox, azaldan tərkib ölçülərinin qiymətinin ən az olduğu hallarda 
qapa
yıcı ölçü ən böyük,  artıran tərkib ölçülərinin qiymətinin ən az, 
azaldan 
tərkib  ölçülərinin  qiymətinin  ən  çox  olduğu  halda  ən  kiçik 
qiy
mət alır (şəkil 4.8.). 
 
             
                  (4.2) 
 
   
      
                    
(4.3) 
Ən  böyük  hədd  ölçüsü  ilə  ən  kiçik  hədd  ölçüsünün  fərqinin 
müsai
də sahəsi olduğunu bilərək, (4.3)-ü (4.2)-dən hədbəhəd   çıxa-
raq 
alırıq, 
∑
∑
+
+
=
=
∆
−
=
p
n
n
j
j
n
j
j
аz
аr
A
A
A
1
1
.
.
∑
∑
=
+
+
=
∆
−
=
n
j
p
n
n
j
min
.
j
max
j
max
аз
ар
A
A
A
1
1
∑
∑
=
+
+
=
∆
−
=
n
j
p
n
n
j
max
.
j
min
j
min
аз
ар
A
A
A
1
1

 
 
 
 
69 
 
 
Şəkil 4.8. Üçhəlqəli ölçü zənciri 
 
 
  . 
 
Ölçü 
zəncirində olan həlqələrin ümumi sayını m
, 
tərkib həlqə-
lərinin ümumi sayını isə m -1= n+p
 
götür
sək alarıq  
 
   
. 
                         (4.4) 
 
∑
∑
=
+
+
=
∆
+
=
n
j
p
n
n
j
j
j
аз
ар
TA
T
TA
1
1
.
∑
−
=
∆
=
1
1
m
j
j
TA
TA

 
 
 
 
70 
 
Yəni qapayıcı həlqənin müsaidəsi tərkib həlqələrinin müsaidə-
ləri cəminə bərabərdir.  
(4.4) 
bərabərliyi bütün tərkib həlqələrinin xətalarının toplanması 
ha
lında doğrudur. Bu halda qapayıcı həlqənin xətası, bütün tərkib həl-
qələrinin xətalarının cəbri cəminə  bərabərdir. Qapayıcı həlqənin xəta-
sının ən kiçik qiymətini təmin etmək üçün ölçü zənciri imkan daxilin-
də  az  sayda  həlqələrdən  ibarət  olmalıdır.  Yəni  layihələndirmədə  ən 
qısa  zəncir  prinsipi  gözlənilməlidir.  Bundan  başqa  detalların  emalını 
və yığma prosesinin ardıcıllığını elə seçmək lazımdır ki, qapayıcı həl-
qə az məsul ölçü olsun. 
(4.4)  ifa
dəsindən  istifadə  edərək  (zəncirin  qalan  ölçülərinin 
müsai
dələrinin də məlum olduğunu bilərək) istənilən A
q
 
tərkib həlqəsi-
nin müsai
dəsini müəyyən edə bilərik 
 
 
.     
          (4.5) 
 
Burada  A
q
 
həlqəsindən  başqa  bütün  həlqələrin  müsaidələri 
cəmlənir. 
Qapa
yıcı həlqənin hədd sapmalarını müəyyən etmək üçün tən-
lik
ləri aşağıdakı şəkildə yazmaq olar. Hesabat üçün müsaidə sahəsi-
nin  orta
sının  koordinatından  E
c
(A
q
)  isti
fadə  etmək  məqsədə  uyğun-
dur. 
 müsai
dənin yarısıdır (şəkil 4.9.). 
∑
−
=
∆
−
=
2
1
m
j
j
q
TA
TA
TA
2
j
TA

 
 
 
 
71 
 
Şəkil 4.9. Müsaidə sahəsinin ortasının 
koordina
tının təyin etmə sxemi 
 
İstənilən tərkib həlqəsi üçün 
 
  (4.6) 
 
Analoji olaraq qapa
yıcı həlqə üçün yaza bilərik  
 
   
(4.7) 
 
Ən böyük hədd ölçüsünü nominal ölçünün və yuxarı sapmanın 
cəbri cəmi, ən kiçik hədd ölçüsünü nominal ölçü ilə aşağı sapmanın 
cəbri cəmi kimi ifadə edək. Onda (4.6) və (4.7) tənliklərini aşağıdakı 
şəkildə yaza bilərik.      
 
2
)
(
)
(
   
;
2
)
(
)
(
j
j
c
j
i
j
j
c
j
TA
A
E
A
E
TA
A
E
A
Es
−
=
+
=
2
2
∆
∆
∆
∆
∆
∆
−
=
+
=
TA
)
A
(
E
)
A
(
E
;
TA
)
A
(
E
)
A
(
Es
c
i
c
   

 
 
 
 
72 
 
 
 
;        (4.8)
    
 
.     (4.9) 
 
A
∆ 
- 
nı (4.1)-düsturu ilə təyin etmək olar. (4.8) və (4.9) tənliklə-
rin
dən (4.1) tənliyini hədbəhəd çıxsaq, qapayıcı həlqənin uyğun yu-
xarı və aşağı sapmalarını tapmaq üçün tənliklər ala bilərik 
 
;          
 (4.10) 
 
.           
(4.11) 
 
(4
.10) və (4.11) düsturları ilə ölçü zəncirinin qapayıcı həlqəsi-
nin sapmala
rını təyin edə bilərik.  
(4.10) və (4.11) tənliklərinə hədd sapmalarının (4.6) və (4.7)-də 
veril
miş qiymətlərini yazsaq, alarıq 
; 
. 
∑
∑
+
+
=
=
∆
∆
+
−
+
=
+
p
n
n
j
.
аз
j
i
j
n
j
.
ар
j
j
)]
A
(
E
A
[
)]
A
(
Es
A
[
)
A
(
Es
A
1
1
∑
∑
+
+
=
=
∆
∆
+
−
+
=
+
p
n
n
j
аз
j
j
n
j
.
ар
j
i
j
i
)]
A
(
Es
A
[
)]
A
(
E
A
[
)
A
(
E
A
1
1
∑
∑
=
+
+
=
−
=
n
j
p
n
n
j
аз
j
i
.
ар
j
)
A
(
E
)
A
(
Es
)
A
(
Es
1
1
Δ
∑
∑
=
+
+
=
∆
−
=
n
j
p
n
n
j
аз
j
.
ар
j
i
i
)
A
(
Es
)
A
(
E
)
A
(
E
1
1
.
аз
p
n
n
j
j
j
c
.
ар
n
j
j
j
c
s
TA
A
E
TA
)
A
(
E
TA
)
A
(
E
∑
∑
+
+
=
=
∆
∆












−






+
=
+
1
1
2
2
2
.
аз
p
n
n
j
j
j
c
.
ар
n
j
j
j
c
s
TA
)
A
(
E
TA
)
A
(
E
TA
)
A
(
E
∑
∑
+
+
=
=
∆
∆






+
−






−
=
+
1
1
2
2
2

 
 
 
 
73 
 
Axırıncı  iki  tənliyi  hədbəhəd  toplayıb,  2-yə  bölsək  qapayıcı 
həlqənin müsaidə sahəsinin ortasının koordinatını tapmaq üçün aşa-
ğıdakı ifadəni alarıq, 
 
.              
(4.12)