A. M. Qafarov, P. H. SÜLeymanov, F.İ. MƏMMƏdov

 
Ölçü 
zəncirlərinin  hesablanmasının  bərabər  müsaidələr 
metodu. 
Bərabər müsaidələr metodundan, tərkib ölçüləri eyni tərtibli 
olduqda (
məsələn: ölçülər eyni diametrlər intervalına düşdükdə) isti-
fadə edilir.  
Bu hal
da şərti olaraq qəbul etmək olar 
 
TA
1
=TA
2
=...=TA
m-1
=T
or.
A
c 
. 
 
Onda (8.4) ifa
dəsindən alarıq  
 
TA
∆
=(m-1)T
or.
A
j 
. 
 
Buradan 
          
. 
             
 (4.13) 
 
Bəzi tərkib ölçüləri üçün orta müsaidə T
or.
A
j
-
yə, onların qiymə-
tin
dən, konstruktiv təlabatlardan, hazırlama texnologiyasının imkanla-
∑
∑
+
+
=
=
∆
−
=
p
n
n
j
аз
j
c
n
j
ар
j
c
c
)
A
(
E
)
A
(
E
)
A
(
E
1
1
)
m
(
TA
A
T
j
or
1
−
=
∆

 
 
 
 
74 
 
rından asılı olaraq düzəlişlər etmək olar. Bu halda 
şərti 
göz
lənilməlidir.  
Bu hal
da adətən standart müsaidə sahələri tətbiq edilir. Bərabər 
müsai
dələr metodu bir o qədər də dəqiq deyil. Belə ki, burada tərkib 
ölçü
lərinin müsaidələrinə düzəlişlər ixtiyari olaraq edilir. Bu metodu 
tərkib həlqələrinin müsaidələrinin ilkin təyinatında tətbiq etmək olar.  
Eyni kvalitetin müsai
dələri metodu. Eyni kvalitetin müsaidə-
ləri metodu zəncirin tərkib ölçüləri eyni kvalitetin müsaidələri ilə dü-
zəldikdə və tərkib həlqələrinin müsaidələri nominal ölçüdən asılı ol-
duq
da tətbiq edilir. Bu halda zəncirin bütün həlqələrinin nominal öl-
çül
əri və qapayıcı (ilkin) həlqənin hədd sapmaları məlum olur. Lazım 
olan kvali
tet aşağıdakı qaydada müəyyən olunur.  
Tərkib müsaidəsinin ölçüsü TA
j 
=a
j
i. Burada 
i
 -müsai
də vahidi-
dir. 1-
dən 500 mm-ə qədər ölçülər üçün 
. D -ve-
ril
miş  diametrlər  intervalı  üçün  orta  həndəsi  ölçüdür.  Onda 
. a
j
, veril
miş j ölçünün müsaidəsi daxi-
lin
də olan müsaidə vahidi ədədidir (ГОСТ 25346-82). 
(4.4) düsturuna uy
ğun olaraq yaza bilərik 
 
. 
 
Məsələnin qoyuluşu şərtindən a
1
=a
2
=...=a
m-1
=a
or
. 
 
∑
−
=
∆
≥
1
1
m
j
j
TA
TA
D
,
D
,
i
001
0
45
0
3
+
=
)
D
,
D
,
(
a
TA
j
j
001
0
45
0
3
+
=
1
1
2
2
1
1
−
−
∆
+
+
+
=
m
m
i
a
...
i
a
i
a
TA

 
 
 
 
75 
 
Onda 
 
 
 
Burada  
 
  .           
 (4.14) 
 
TA
∆
 mkm-
lə, D-mm-lə ölçülür.  
500 mm-
ə qədər ölçülər üçün müsaidə vahidlərinin (i ) aşağı-
dakı qiymətləri götürülə bilər: 
 
Ölçü
lər
 
interva
lı,
 
mm
 
3-
ə qə-
dər
 
3-6
 
 
6-10
 
 
10-18
 
 
18-30
 
 
30-50
 
 
50-80
 
 
Müsai
də
 
vahidinin
 
qiy
məti, mkm
 
0,55
 
 
0,73
 
 
0,90
 
 
1,08
 
 
1,31
 
 
1,56
 
 
1,86
 
 
 
Ölçü
lər
 
interva
lı,
 
mm
 
80-120
 
 
120-180
 
 
180-250
 
 
250-315
 
 
315-400
 
 
400-500
 
 
Müsai
də
 
vahidinin
 
qiy
məti,
 
mkm
 
2,51
 
 
2,52
 
 
2,90
 
 
3,23
 
 
3,54
 
 
3,89
 
 
 
∑
−
=
∆
+
=
1
1
3
001
0
45
0
m
j
or
)
D
,
D
,
(
a
TA
(
)
∑
−
=
∆
+
=
1
1
3
001
0
45
0
m
j
or
D
,
D
,
TA
a

 
 
 
 
76 
 
a
or 
- 
nın qiymətinə görə yaxın kvalitet seçilir. (4.14) düsturuna 
görə hesablanmış a
or
, a - 
nın heç bir qiymətinə bərabər  deyil. ГОСТ 
25346-
ya görə nominal tərkib ölçülərinin müsaidələrini tapır və tex-
niki-istismar gös
təricilərini  nəzərə  almaqla, onlara lazımi  düzəlişlər 
edi
lir. Əhatə edən ölçülər üçün müsaidələr əsas deşik, əhatə olunan 
ölçü
lər üçün isə əsas val kimi təyin edilir. Burada aşağıdakı şərt göz-
lənilməlidir.  
 
 
 
Veril
miş Es(A
∆
) 
və Ei(A
∆
) sapmala
rına görə TA
1
, TA
2
, ..., TA
m-1
 
müsai
dələrini taparaq, tərkib ölçülərinin yuxarı və aşağı sapmalarının 
qiy
mətlərini  və  işarələrini  təyin edirlər.  Təyin olunmuş  sapmalar 
(4
.10) və (4.11) tənliklərinin şərtlərini ödəməlidirlər. Tərkib ölçüləri-
nin hədd sapmalarının qəbul edilməsi mümkünlüyünü (4.12) düstüru 
ilə də yoxlamaq olar.  
Öl
çü zəncirlərinin hesablanmasının eyni kvalitetin müsaidələri 
me
todu, bərabər müsaidələr metoduna nisbətən daha əsaslanmış me-
toddur.  
Öl
çü zəncirlərinin hesablanmasının nəzəri ehtimal metodu. 
Öl
çü zəncirlərini maksimum-minimum metodu ilə hesablamaq üçün 
(4.2), (4
.4) və digər düsturları çıxararkən hesab edilir ki, emal və yı-
ğım proseslərində ən böyük artıran və ən kiçik azaldan ölçülərin və 
∑
−
=
∆
≥
1
1
m
j
j
TA
TA

 
 
 
 
77 
 
yaxud onla
rın əksinin alınması mümkündür. Ölçülərin yuxarıda gös-
tərilən qaydada qruplaşmasının istənilən halı qapayıcı həlqənin mini-
mum dəqiqliyini təmin edir. Ümumi halda isə belə nəticələrin alın-
ması ehtimalı çox aşağıdır. Adətən ölçülərin sapmaları əsasən müsai-
də sahəsinin yaxınlığında qruplaşır və detalların belə sapmalarla  bir-
ləşməsinə  daha  çox  rast  gəlinir.  Əgər  qapayıcı  ölçünün  həddlərinin 
göz
lənilməməsinin çox kiçik ehtimalını (məsələn: 0,27%) qəbul et-
sək, tərkib həlqələrinin müsaidələrini xeyli genişləndirə və məhsulun 
maya dəyərini aşağı sala bilərik. Ölçü zəncirlərinin hesablanmasının 
nəzəri ehtimal metodu bu prinsipə əsaslanmışdır.  
Tu
taq ki, tərkib və qapayıcı ölçülərin xətaları normal paylanma 
qanununa tabe olur, onla
rın  səpələnmə  ehtimalının  sərhəddi (6σ) 
müsai
də sahələrinin sərhədləri ilə üst-üstə düşür, 
 
və ya 
. Uy
ğun  olaraq  TA
∆
=6
σ
∆
,  yaxud 
 
qəbul etmək 
olar və 0,27% məmulun qapayıcı həlqələrinin ölçüləri müsaidə sahə-
sin
dən kənara çıxa bilər. 
 
və 
-
nın qiymətlərini 
tənliyinə  qoysaq  və  sadə  çevirmələr  aparsaq, qapayıcı  həlqənin 
müsai
dəsini təyin etmək üçün aşağıdakı ifadəni ala bilərik 
.   
 
(4.15) 
j
j
A
TA
σ
6
=
6
j
A
TA
j
=
σ
6
∆
=
σ
∆
TA
A
j
A
σ
∆
A
σ
∑
=
Σ
σ
=
σ
n
i
x
i
1
2
∑
−
=
∆
=
1
1
2
m
j
j
)
TA
(
TA

 
 
 
 
78 
 
TA
∆ 
-
nı tapdıqdan sonra (4.12) düsturu ilə Es(A
∆
) -
nı, (4.7) düs-
turu  ilə  Es(A
∆
) 
və  Ei(A
∆
)  -
nın  qiymətlərini hesablayırıq.  İstehsal 
şəraitində detalların ölçülərinin təsadüfi xətaları Qaus qanununa görə 
paylanmaya bi
lər. Buna görə ixtiyari paylanma qanununda qapayıcı 
həlqənin müsaidəsini müəyyənləşdirmək üçün (4.15) düsturuna nisbi 
paylan
ma əmsalı R
j 
-
nı daxil edirlər. 
 
   
   
             (4.16) 
 
R
j
 
və  R
∆
 
əmsalları,  j  qapayıcı  həlqələrinin  xətalarının  paylan-
ma
sının Qaus qanuna görə paylanmadan fərqli  olduğunu xarakterizə 
edir
lər.  Qapayıcı  ölçülər  üçün  R
∆
 
əmsalını  (m-1)<6  olduqda daxil 
edir
lər. 
 
-nin 
səpələnmə  sahəsidir.  T
j
=6
σ  qəbul  etsək 
ala
rıq: 
normal paylanma qanunu üçün  
 
 
bərabər ehtimal qanunu üçün  
 ; 
∑
−
=
∆
∆
=
1
1
2
2
1
m
j
j
j
R
)
TA
(
R
TA
j
j
j
j
A
,
T
  
;
T
R
σ
=
6
;
R
j
j
j
1
6
6
=
σ
σ
=
73
1
3
2
6
,
R
j
j
j
=
σ
σ
=

 
 
 
 
79 
 
üçbucaq qanunu üçün (Simpson qanunu) 
 
      
 
Ölçü 
zəncirlərini müsaidələrinin hesablanmasında ehtimal nəzə-
riy
yəsinin prinsiplərindən istifadə edilməsinin effektivliyini aşağıdakı 
misallarda  gör
mək  olar.  Tutaq  ki,  ölçü  zənciri  müsaidələri 
TA
1
=TA
2
=TA
3
=TA
4
  olan  dörd 
tərkib  ölçülərindən  ibarətdir.  Onda 
(4.15) 
düsturuna 
görə 
qapa
yıcı 
ölçünün 
müsai
dəsi 
 Buradan 
.  
Maksimum-minimum  metodu 
ilə hesablamada (8.4) düsturuna 
görə  qapayıcı ölçünün müsaidəsi  
 
TA
∆
=TA
1
+TA
2
+TA
3
+TA
4
=4TA
j
. 
 
Burada TA
j 
=
 
Gös
tərilən misal ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqinin qapayıcı həl-
qənin eyni müsaidəsində tərkib həlqələrinin müsaidələrini 2 dəfə ar-
tırmağa imkan verdiyini sübut edir.  
Ölçü 
zəncirlərinin  hesablanmasının  bərabər  təsir  üsulunu 
müs
təvi və fəza ölçü zəncirlərinin hesablanmasında tətbiq edirlər. Bu 
.
,
R
j
j
j
22
1
6
2
6
=
=
σ
σ
.
TA
)
TA
(
TA
j
2
4
2
=
=
∆
2
∆
=
TA
TA
j
4
∆
TA

 
 
 
 
80 
 
üsul 
hər bir tərkib ölçüsünün buraxıla bilən  sapması, ilkin ölçünün 
eyni 
dəyişməsini yaratmalıdır prinsipinə əsaslanır.  
Ölçü  zəncirlərinin  hesablanmasının  nizamlama metodu  kimi, 
əvəzləyici adlanan, əvvəlcədən məqsədli şəkildə seçilmiş tərkib ölçü-
lərindən  birinin  dəyişməsi  ilə  ilkin (qapayıcı)  həlqənin  tələb  edilən 
dəqiqliyini təmin edən ölçü zəncirinin hesablanması başa düşülür (öl-
çü  zəncirinin sxemində  əvəzləyici  həlqə  düzbucaqlının  içərisində 
gös
tərilir).  Əvəzləyici rolunu adətən  aralıq,  nizamlanan söykənək, 
paz  və  s.  şəkildə  olan  xüsusi  həlqə  oynayır.  Burada  zəncirin qalan    
ölçü
ləri genişləndirilmiş müsaidələrlə hazırlanır. 
(4.1) ifa
dəsinə uyğun olaraq əvzələyici həlqənin nominal    öl-
çüsü aşağıdakı kimi yazılır.  
 
   
 
(4.17) 
 
Əgər  ölçü artırandırsa (artıran  həlqədirsə)  K-nın  qiymətini 
müs
bət işarəsi ilə, azaldandırsa (azaldan həlqədirsə) mənfi     işarəsi 
ilə götürürlər. Əgər K artıran ölçüdürsə (4.2), (4.3), (4.10) və (4.11) 
düsturla
rına görə yaza bilərik.  
;      
 
(4.18) 
K
A
A
A
p
n
n
j
аз
.
j
n
j
.
ар
.
j
±
−
=
∑
∑
+
+
=
=
∆
1
1
∑
∑
=
+
+
=
∆
−
+
=
n
j
p
n
n
j
min
.
jаз
min
max
.
jар
max
A
K
A
A
1
1

 
 
 
 
81 
 
 
;        
(4.19) 
 
 
 
. 
 
K  -  azaldan ölçü olduq
da alırıq  
 
                             (4.20) 
 
                
       (4.21) 
 
 
 
. 
 
(4.19
) tənliyini (4.18) tənliyindən, (4.21) tənliyini (4.23) tənli-
yin
dən hədbəhəd çıxsaq və n+p=m-1 olduğunu nəzərə alsaq hər iki 
hal üçün alırıq  
∑
∑
=
+
+
=
∆
−
+
=
n
j
p
n
n
j
max
.
jаз
max
min
.
jар
min
A
K
A
A
1
1
∑
∑
=
+
+
=
∆
+
−
=
n
j
p
n
n
j
i
аз
j
i
.
ар
j
);
K
(
E
)
A
(
E
)
A
(
Es
)
A
(
Es
1
1
∑
∑
=
+
+
=
∆
+
−
=
n
j
p
n
n
j
аз
j
.
ар
j
i
i
)
K
(
Es
)
A
(
Es
)
A
(
E
)
A
(
F
1
1
∑
∑
=
+
+
=
−
−
=
n
j
p
n
n
j
az
j
ar
j
A
K
A
A
1
1
min
max
max
.
max
Δ
;
∑
∑
=
+
+
=
−
−
=
n
j
p
n
n
j
az
j
ar
j
A
K
A
A
1
1
min
min
min
..
min
Δ
;
∑
∑
=
+
+
=
∆
−
−
=
n
j
p
n
n
j
аз
j
i
s
.
ар
j
;
)
A
(
E
)
K
(
E
)
A
(
Es
)
A
(
Es
1
1
∑
∑
=
+
+
=
∆
−
−
=
n
j
p
n
n
j
аз
j
i
.
ар
j
i
i
)
A
(
Es
)
K
(
E
)
A
(
E
)
A
(
E
1
1

 
 
 
 
82 
 
 
 
 
           (4.22) 
 
TA
∆
-istis
mar tələbatlarından asılı olaraq təyin edilmiş ilkin öl-
çünün veril
miş müsaidəsi; TA
j 
- 
tərkib həlqələrinin texnoloji cəhətdən 
ye
rinə  yetirilməsi  mümkün  olan,  qəbul edilmiş  genişləndirilmiş 
müsai
dələridir.  V
k
-
əvəzlənməsi  lazım  olan,  ilkin  həlqənin müsaidə 
sa
həsindən  kənara  çıxan, mümkün olan  ən  böyük hesabi sapmadır. 
Bu hal
da aşağıdakı şərt gözlənilməlidir  
 
             
 .      
 
            (4.23) 
 
Nizamlama metodu mexanizmin yük
sək dəqiqliyini təmin edir 
və onu istismar zamanı uzun müddət saxlamağa imkan verir. Çatış-
ma
yan  cəhəti  maşın  elementlərinin  və  cihazların      sayını  artırması, 
konstruksi
yanı, yığımı və istismarı nisbətən mürəkkəbləşdirməsidir. 
Ölçü zəncirlərinin yetirmə metodunda ilkin ölçünün təyin edil-
miş dəqiqliyini təmin etmək üçün detallar yığım zamanı əvvəlcədən 
nəzərdə tutulmuş tərkib ölçülərinin birinə görə əlavə emala uğradılır. 
Buruda detallar üçün ölçülərinə görə iqtisadi cəhətdən sərfəli, 
genişləndirilmiş  müsaidələrlə  emal  olunurlar.  Əvvəlcədən  qəbul 
edilmiş ölçüyə görə yetirməni aparmaq üçün bu ölçüdə ilkin ölçünü 
əvəzləməyə  imkan  verən  emal  payı  saxlanılmalıdır.  Yetirmə 
∑
−
=
∆
−
=
1
1
m
j
k
j
V
TA
TA
∑
−
=
∆
−
≥
1
1
m
j
j
k
TA
TA
V

 
 
 
 
83 
 
əməliyyatlarının  həcmini  azaltmaq  üçün  emal  payının  qiyməti 
mümkün qədər az olmalıdır. 
Yetirmə  metodundan  fərdi  və  kiçik  seriyalı  istehsalda  lazım 
olan  dəqiqliyi  başqa  metodlarla  təmin  etmək  mümkün  olmayan 
hallarda istifadə etmək lazımdır. 
Müstəvi və fəza ölçü zəncirlərinin hesablanmasını xətti ölçü 
zəncirlərinin  hesablanması  metodları  ilə  yerinə  yetirirlər.  Onları 
h
esablamaq  üçün  xətti  ölçü  zəncirləri  şəklinə  gətirmək  lazımdır. 
Bunun  üçün  müstəvi  ölçü  zəncirlərinin  həlqələrini  eyni  istiqamətə, 
adətən  ilkin  (qapayıcı)  ölçünün  istiqaməti  ilə  üst-üstə  düşən  tərəfə, 
fəza  ölçü  zəncirlərində  isə  ölçülər  iki  və  ya  üç  qarşılıqlı 
perpendikulyar olan oxlara layihələndirilirlər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
84 
 
V F
ƏSİL. MАШЫНЛАРЫН КЕЙФИЙЙЯT 
ЭЮСTЯРИЧИЛЯРИНИН ТЯЙИН 
ЕДИЛМЯСИНИН РИЙАЗИ-СТАТИСТИК 
МЕТОДЛАРЫ 
 
5.1.
 
Mящсулун кейфиййяtи вя кейфиййяt 
эюсtяричиляри 
 
Mящсулун  кейфиййяtи,  онун  tяйинаtына  уйьун  олараг 
йарарлылыьыны  шярtляндирян  mцяййян  tялябляри  юдяйян 
хассяляринин  чяmиня  дейилир.  Mашынларын  кейфиййяtи, 
mашынгайырmанын  вя  онун  mцхtялиф  сащяляринин  ъохлу 
сайда  факtорлардан  асылы  олан  tехники  сявиййясиндян 
асылыдыр.  
Mашынларын  вя  диэяр  mящсулларын  кейфиййяtини 
гийmяtляндирmяк  цçцн  онларын  эюсtяричиляринин  дягиг 
сисtеmи  вя  mцяййян  едилmяси  mеtодлары  лазыmдыр. 
Mящсулларын  кейфиййяtинин  кяmиййяtчя  гийmяtляндирилmя-
синин  нязяри  ясасларыны  вя  mеtодларыны  ишляйян  елm  вя 
tехника сащяси квалиmеtрийа адланыр. Квалиmеtрийанын ясас 
mясяляляри  ашаьыдакылардыр:  mяmулаtларын  кейфиййяt 
эюсtяричиляринин  лазыm  олан  нюв  mцхtялифликляринин 
сайынын  вя  онларын  опtиmал  гийmяtляринин  mцяййян 
едилmяси,  кейфиййяtин  кяmиййяtчя  гийmяtляндирилmяси 

 
 
 
 
85 
 
mеtодларынын ишлянmяси, mцяййян вахt ярзиндя кейфиййяtин 
дяйишmясинин гейд едилmяси цсулларынын йарадылmасы вя с.  
Исtянилян mящсулун ашаьыдакы кейфиййяt эюсtяричиля-
ри  mцяййян  едилmишдир:  tяtбиг  сащясини  шярtляндирян  вя 
mящсулун  хассялярини  харакtеризя  едян  tяйинаt  эюсtяричиси; 
еtибарлылыг  (узунюmцрлölцк)  эюсtяричиси;  mящсулун 
щазырланmасы вя tяmири заmаны йцксяк mящсулдарлыг tяmин 
едян  консtрукtив-tехноложи  гярарларын  еффекtивлийини 
эюсtярян  tехноложилик  эюсtяричиси;  ергоноmик  эюсtяричи; 
mящсулларда  сtандарt  mяmулаtларын  исtифадя  едилmяси 
дярячясини вя mяmулун tяркиб щиссяляриндя ващидляшдирmя 
сявиййясини  харакtеризя  едян  сtандарtлашдырmа    вя 
ващидляшдирmя  эюсtяричиси;  mящсулун  паtенt  mцдафиясини 
вя  паtенt  tяmизлийини  харакtеризя  едян  паtенt-щцгуг 
эюсtяричиси; 
mящсулун 
лайищяляндирилmясини, 
щазырланmасыны,  исtисmарыны,  исtифадя  едилmясини  вя 
исtисmарын  игtисади  сяmярялилийини  харакtеризя  едян 
игtисади эюсtяричиляр; tящлцкясизлик эюсtяричиляри.  
Mашынгайырmада  вя  чищазгайырmада  mашын  вя  mеха-
низmлярин 
ян 
еффекtли 
кейфиййяt 
эюсtяричиси, 
mашынгайырmанын  tехники  сявиййясиндян  асылы  олан 
исtисmар эюсtяричисидир.  
Исtисmар  эюсtяричиси,  mцяййян  едилmиш  функсийанын 
mяmул  tяряфиндян  йериня  йеtирилmяси  кейфиййяtини 

 
 
 
 
86 
 
харакtеризя  едир.  Узун  mцддяtли  исtифадя  цçцн  нязярдя 
tуtулmуш 
бцtцн 
mяmуллар 
цçцн 
бу 
эюсtяричиляр 
ашаьыдакылардыр:  еtибарлылыг  (узунюmцрлцлцк),  кейфиййя-
tин  динаmиклийи,  ергоноmик  эюсtяричиляр  вя  исtисmарын 
сяmярялилийи.  
Еtибарлылыг,  обйекtин  бцtцн  параmеtрляринин  tяйин 
едилmиш режиmлярдя вя исtифадя шяраиtиндя, tехники гуллуг, 
tяmир,  сахлаmа  вя  нягл  еtmя  заmаны  юз  гийmяtлярини 
mцяййянляшдирилmиш  mцддяt  ярзиндя  tяйин  едилmиш  щядд 
дахилиндя  сахлаmаг  хассясиня  дейилир.  Еtибарлылыг, 
иmtинасызлыг,  узунюmцрлцлцк,  tяmиря  йарарлылыг  вя 
горунmаглыг  хассялярини  юзцня  чяmляйир.  Еtибарлылыг 
эюсtяричиляриня иmtинасыз ишляmя ещtиmалы, дайанана гядяр 
орtа ишляmя, дайанmа инtенсивлийи вя с. дахилдир.  
Иmtинасыз  ишляmя  ещtиmалы  P(t),  верилmиш  t  вахt 
mцддяtиндя,  йахуд,  mяmулун  верилmиш  дайанана  гядяр 
ишляmя  щяддиндя,  дайанmанын  баш  верmяси  ещtиmалына 
дейилир.  
 
,
N
)
t
(
N
)
t
(
P
0
≈
   
               
(5.1) 
 
Бурада  N
0 
- 
сынаьын  башланьычында  ишляйян 
mяmулларын  сайы;  N(t)  -t  вахt  mцддяtинин  сонунда  иш 
габилиййяtли mяmулларын сайыдыр.  

 
 
 
 
87 
 
 
Яэяр N
0
=100; N(t)=90
, онда t=1000 сааt P(1000)=
9
0
100
90
,
=
. 
 
Дайанmа  инtенсивлийи  λ(t)  вахtын  функсийасыдыр. 
Mцхtялиф  mяmуллар  цчцн  бу  функсийанын  графики 
mцхtялифдир.  
Юлчmя чищазлары цчцн дягиглийин еtибарлылыьы бюйцк 
ящяmиййяtя  mаликдир.  Верилmиш  вахt  ярзиндя  вя  исtисmар 
шяраиtиндя  юлчmянин  дягиглийинин  сахланылmасы  хассясиня 
дягиглийин еtибарлылыьы дейилир.  
Ергоноmика  (йунанча  ergon  -  иш,  nomos  -  ганун)  иш 
просесиндя 
инсанларла 
mашынларын 
гаршылыглы 
mцнасибяtинин  опtиmаллашдырылmасы  иля  mяшьул  олан  елm 
сащясидир.  Ергоноmиканын  mяшьул  олдуьу  ясас  mясяляляр 
ашаьыдакылардыр:  яmяк  шяраиtини  йахшылашдырmаг  цçцн 
эиэийеник,  физиоложи,  психоложи,  tехники,  tяшкилаtи 
шяраиtин  йарадылmасы,  ишъинин  габилиййяtини  инкишаф 
еtдирmяк  цçцн  васиtялярин  mцяййянляшдирилmяси.  Ясас 
ергоноmик  эюсtяричиляр  киmи  mашынларын  идаряеtmя 
органларынын  mцнасиб  вя  ращаt  йерляшдирилmясини, 
исtисmарын  садялийини,  ишçи  яразинин  эюрцнmясини, 
эиэийеник  эюсtяричиляри  (tиtряmя  вя  сяс-кцй),  mашын  вя 
аваданлыгларын  юзляринин  вя  рянэляринин  mцtянасиблийини, 

 
 
 
 
88 
 
ишçи  яразинин  сялигяли  вя  tяmизлийини,  иш  йеринин 
ишыгландырылmасыны вя с. эюсtярmяк олар.  
Mящсулун  кейфиййяtинин  дюврц  гийmяtляндирилmяси, 
онун  кейфиййяtинин  галдырылmасы,  йахуд  исtещсалдан 
ъыхарылmасы  иля  ялагядардыр.  Mящсулун  кейфиййяtинин 
нисби  харакtерисtикасы,  гийmяtляндирилян  mящсулла  база 
mящсулунун уйьун эюсtяричиляринин mцгайисяси няtижясиндя 
mцяййянляшдирилир  вя  mящсулун  кейфиййяt  сявиййяси 
адландырылыр. База эюсtяричиси киmи еtалон нцmуняляринин, 
йахуд  бир  нечя  ян  йахшы  mилли  вя  йа  харичи  mящсулларын 
кейфиййяt  эюсtяричиляри  гябул  едилир.  Mашынгайырmада 
mящсулун  кейфиййяt  сявиййясини  гийmяtляндирmяк  цçцн 
дифференсиал,  коmплекс  вя  гарышыг  mеtодлардан  исtифадя 
едилир.  
Mящсулун  кейфиййяt  сявиййясинин  дифференсиал 
mеtодла  гийmяtляндирmяси,  бахылан  mящсулун  айры-айры 
кейфиййяt  эюсtяричиляринин  аналожи  база  эюсtяричиляри  иля 
mцгайисясиня дейилир. 
Бунун  цçцн  кейфиййяtин  нисби  эюсtяричилярини 
ашаьыдакы ифадялярля tяйин едирляр.  
 
ib
i
P
P
q
=
  
              
 
(5.2) 
 

 
 
 
 
89 
 
 
i
ib
i
P
P
q
=
 
 
              
      (5.3) 
 
Бурада P
i 
- 
бахылан mящсулун ващид эюсtяричиси; 
P
iб
 - 
ващид база эюсtяричисидир. 
Mящсулун  кейфиййяt  сявиййясини  коmплекс  mеtодла 
гийmяtляндирmядя,  бахылан  mящсулун  бцtцн  кейфиййяt 
эюсtяричилярини, база mящсулун кейфиййяt эюсtяричиляринин 
коmплекси иля mцгайися едирляр.  
Mящсулун  кейфиййяtинин  сявиййясинин  гарышыг 
mеtодла  гийmяtляндирилmяси,  дифференсиал  вя  коmплекс 
mеtодларынын 
елеmенtляриндян 
исtифадяйя 
(гисmян) 
ясасланыр.  Mящсулун  кейфиййяtини  йцксялtmяк  цчцн,  онун 
кейфиййяtинин  опtиmал  сявиййясини  mцяййянляшдирmяк 
даща  mягсядя  уйьундур.  Бу  сявиййя  щяm  сянайенин,  щяm  дя 
ящалинин tялябаtыны аз mясряфлярля юдяmяйя иmкан верир.