A mamadaliyev, Z. Jamolova fizika o‘qitish uslubi asoslari

O‘QUV MASHG'ULOTLARINI TASHKIL QILISH
SHAKLLARI

1. 
   FIZIKA DARSLARINING TURLARI
   STRUKTURASI. O‘QITUVCHI VA
   

O QUVCHILARNING FAOLIYATLARI
Maktabda fizikadan o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil qi- lishning asosiy shakli u yoki bu turdagi darsdir. Dars qafiy jadval asosida olib boriladi.
Mashg'ulotlar sistemasi darsdan tashqari ekskursiyani, uy ishlarini, fakultativ mashg‘ulotlarni, sinfdan tashqari ishlarni ham o‘z ichiga oladi. O‘quv ishlarini rejalashtirishda mashg‘ulotlarning barcha shakllarini e'tiborga olish kerak, chunki hammasi birgalikda ta'lim va tarbiyaning yagona siste- masini tashkil etadi.
Ta'lim va tarbiyada asosiy rolni o‘ynovchi dars pedagogi- ka, psixologiyavadidaktikaprinsiplarigamos holdatuzilishi lozim. Didaktik maqsadlarga ko‘ra fizika darslari quyidagi tur- larga bo‘linishi mumkin:

1. 
   Yangi materialni o‘rganish darsi.
   
2. 
   Qobiliyat va malaka hosil qilish, biiimni amaliyotga qo'llash darsi.
   
3. 
   Avval o‘rganilganlarni takrorlash va umumlashtirish darsi.
   
4. 
   Bilimni nazorat qilish va hisobga olish darsi.
   
5. 
   Umumlashgan dars.
   

Didaktikada shu narsa isbotlandiki, agar darsning har bir elementi bir necha didaktik masalani hal qilsa, unda o‘qitishning tarbiyaviy va rivojlantirish xarakteri kuchayadi. Bunday darsni sintetik yoki sintetiklashgan dars deb yuriti- ladi.
Sintetik darsning xarakterli tomoni, uning o‘quv mate- rialini o‘zlashtirishga yo‘nalgan har bir bo‘g‘ini (elementi) ning o‘zaro bog'lanishidir. Bu darsning yana bir ahamiyati shundaki, o‘quvchilar bilimi ketma-ket sistemalashtirib va umumlashtirib hamda ularning faoliyatlari shakllantirib bo- riladi.
Sintetik darsning bir bosqichi kuchayishi, boshqasi susa- yishi, xatto bo'lmasligi ham mumkin. Sintetik darsga misol sifatida «Reostatlar» mavzusini ko'rib chiqaylik.
O‘qituvchi stoli ustida tok manbai, reoxord, ampermetr va kalitdan iborat elektr zanjiri turadi. O‘qituvchi o‘quv- chilarga texnikada ahamiyati katta bo'lgan tajribani diqqat bilan kuzatishni aytadi va tajribani hech qanday tushunti- rishsiz ko‘rsatadi. Tajribada zanjirdagi o‘tkazgich uzunligi (qarshiligi) o‘zgarishi bilan tok kuchining o‘zgarishi ko'rsatiladi. Sinfga topshiriq beriladi: tajribada ko‘rilgan elektr zanjirining sxemasini chizing. Undagi har bir asbobning xizmatini yozing. Kuzatilgan hodisani tasvirlang: bu tajriba- da nima kuzatilishi, tok kuchining o‘zgarishiga nima ta’sir qilishi, tajriba sharoitida Om qonuni va qarshilikning o'tkazgich uzunligiga bog‘liqligidan qanday foydalanilganligi so‘raladi. Bu savollarga javob berish uchun o‘quvchilar avvalgi bilim- laridan foydalanadilar va awal olgan bilimlari keyingi ish- larda keng qo‘llanishida zarur ekanini ko‘radilar.
O‘quvchilar javobiga yakun yqsab, o’qituvchi darsning maqsadini aytadi. U ko‘rilgan hpdisa asbobning tuzilishi asosida yotishi, uning tuzilishi va ishlashini yaxshi bilish lozimligini uqtiradi. Dars jarayonida o‘tkazgichning qarshiligi uning uzunligi va ko‘ndalang kesimiga bog‘liqligini o‘quv- chilar qanday o'zlashtirganliklarini (oldingi darsda) turli reostatlar bilan tanishtirish paytida aniqlab olinadi. Keyin o‘quvchilarga quyidagicha topshiriq beriladi: o‘tkazgichriing qarshiligi uning materiali va ko‘ndalang kesimiga bog'liqligi xossasini e'tiborga olib reostat — asbob konstruksiyasini tuzing.
Ko‘ryapmizki, darsning boshlang‘ich (bosqichi) bir vaqt- da bir necha vazifani bajardi: bu yerda bilimni nazorat qilish va uning konkret sharoitda qo‘llanilishi sintezlashadi: mavjud bilimni sistemalashtirish o‘quvchilarning javoblari orqali olib borildi, bu hodisani tahlil qilish rejasini ochib berdi: Om qonunining takrorlanishi yangi materialni o‘zlashtirishni ta’minlaydi, dars vazifasining qo‘yilishi o‘rganilayotgan materialning muhimligini ko‘rsatib turadi.
Bu misoldan ko‘ramizki, o‘qituvchining yangi mavzuni o'tishidagi ishi bilan o‘quvchilarning mavjud bilimlarini va yangi o‘zlashtirgan bilimlarni qo‘llash ishlari mustahkam bog'langan holda olib boriladi. Topshiriqdagi yangilik va uning amaliyotdagi ahamiyati o‘quvchilarning fao! ishlash- larini ta’minlaydi.
Endi odatdagi an'anaviy dars bilan sintetik darsni solish- tirib ko‘raylik:
Odatdagi dars tizimini darsni tashkil qiiish, o‘tilganlarni so‘rash (uy vazifasini tekshirish ham), yangi materialni bayon qilish va uni mustahkamlash, uyga vazifa berishdan iboratdir.
So‘rashning asosiy vazifasi o‘quvchilarning oldin olgan bilimlarini nazorat qilish va baholashdan iborat. Uni yangi mavzuni o‘tishda, alohida darsda ham amalga oshirish mum- kin.
Yangi materialni bayon qilishda o‘qituvchi axborot beruv- chi vazifasini bajaradi. U materialni tajriba va ko‘rgazmalar bilan bayon qiladi. Bunda o‘quvchilar passiv eshituvchilar bo‘lib, ularning bilish faoliyatlari juda kuchsiz faollashadi.
Materialni mustahkamlashda asosiy masalaiar takrorlab chiqiladi. Bu yerda o'quvchilaming faoliyatlari materialni eslab qolishga qaratiladi.
Uy vazifasini berish darsning so‘nggi bosqichi bo‘Iib, o‘qituvchi uni qanday bajarish haqida tushuntirish bermasa, uning tashkiliy vazifasi bo'shashib ketadi.
Darsning bu an’anaviy tuzilishi o‘qituvchini o‘quvchilar ishini tashkil qilishga yo‘naltirmaydi. Agar dars jarayonida o‘qituvchining diqqat markazida o‘quvchi va uning faoliyati tursa, u o‘qituvchi faoliyatini o'zgartirib yuboradi. O‘qituvchi o‘quvchini ishga tayyorligini, bilimlarini qo‘llay olishlarini, sistemalashtirishlarini va umumlashtira olishlarini ta’minlashi zarur.
O‘quvchilarni darsga tayyorlashda o‘qituvchining mua- mmoni qo‘yishi, uni hal qilishda ularning bilim darajasini aniqlashi vafaollashtirishigabog‘liqdir. Darsni tashkil qilishning bu komponentlari materialni o'rganishga qiziqtiruvchi psix- ologik sharoit yaratib beradi.
Hozirgi zamon darsida bilimni sistemalashtirishni va umum- lashtirishni ham e'tiborga olgan holda ish olib borish zarur. Bilimni sistemalashtirish o‘rganilayotgan materialning alo- hida komponentlari (ajralmas qismlari) orasidagi mazmu- niy-mantiqiy bog‘lanishlarni ajratishni, asosiy belgilarini aniqlashni va uning ahamiyatini ochib berishni ko‘zda tutadi. Sistemalashtirishni darsning turli bosqichlarida amalga oshirish mumkin: yangi material bilan tanishish bosqichida va o‘quvchilarning darsga tayyorgarligini aniqlashda, buni yu- qorida «Reostatlar»ni o‘rganishda ko‘rib chiqdik.
Bilimni qo‘llash masalasi fizika o‘qituvchilarining doim diqqat markazida turadi. Uni ba’zi o‘qituvchilar yangi materialni mustahkamlashda amalga oshirsalar, ba'zilari sistemalashtirishga bog‘laydilar, boshqalari bilimni na- zorat qilishda amalga oshiradilar. Shularni ko‘rib chiqay- lik.
Yangi materialni mustahkamlashda o‘qituvchi asosiy g‘oyalarni masala va mashqlar bilan mustahkamlasa, bu uning amaliy qo‘llanilishini ko‘rsatish bo‘lib, o‘quvchilarni mustaqil ishlashga ham o‘rgatadi. O‘quvchilaming o‘zlashtirish darajasiga mos mashqlar tuzilsa, uni yechish orqali o'quvchilarni rivojlantirish va tarbiyalash jarayoni kuchayadi.
Bilimni nazorat qilishda 0‘qituvchi o'quvchilar bilimi darajasiga mos holda yondoshishi ularning amaliy vaziyat- larda to‘g‘ri ish olib borishlariga imkoniyat yaratadi.
O‘qituvchi darsga yakun yasashda ko'proq o‘rganiladigan materialni sistemalashtirish va umumlashtirish orqali uning fan, texnika va hayotdagi qo'llanishlariga to‘xtalib o‘tadi. Bu vaqtda o'quv-bilish faoliyatining uyg'unlashtirish funksiyasi amalga oshiriladi.
Darsda o‘rganilgan materialning qo‘llanilishlarini o‘qi- tuvchi yuqoridagi usullarda ko‘rsatib borishi zamonaviy usullardandir. Bunda o‘qituvchi bir vaqtda ta’lim, tarbiya va rivojlanish masalalarini hal qiladi.
Demak, odatdagi dars hozirgi talablarga javob bermaydi. O‘qitishga kompleks yondoshish talablari, hozirgi zamon fizika darsining dinamikasini belgilab beradi. Bunday sha- roitda darsning aniq bir strukturasi (tuzilishi) haqida gap yuritish mumkin emas. Darsning maqsadi va vazifasiga asos- langan holda o‘qituvchi o'zining harakati (ishi)ni rejalashti- rish jarayonida tanlaydi va asoslaydi.
O‘qitish jarayonida o‘qituvchining ishi hozirgi zamon dar- sining bir tuzilma elementi (qismi) sifatida namoyon bo‘ladi. U har bir qism vazifasini konkretlashtiradi. Har bir tuzilma qismida o‘quvchi faoliyati yetakchilik rolini o‘ynaydi.
Darsda ko‘rib o'tilgan qismlar ( elementlar)ni makro- bosqichlar deb ham yuritiladi. Darsning har bir qismi (bos- qichi) bir necha funksiyani bajarishi mumkin. Masalan: Yangi material ustida ishlash ko'pincha bilim olishga mo‘ljallanib, ba'zan ma'lum materiallarni umumlashtirish va konkretlash- tirish maqsadida olib boriladi.
Bilimni o‘zlashtirishda o‘quvchilar faoliyatini boshqa- rish katta ahamiyatga ega. O‘qituvchi o‘quvchi faoliyatining maqsadini aniqlab, uning ishini qanday boshlash va uning bajarilishini qanday nazorat qilib borish yo‘llarini o‘ylab qo‘yadi.
Dars tizimi faqat materialning mazmuniga bog‘liq bo‘lmasdan sinfning xususiyatiga ham bog‘liq. 0‘qituvchi har bir o‘quvchining individual qobiliyatlarini, o'yinlarga, mehnatga o'zaro aloqa qilishga turlicha qiziqishlarini hisobga olishi lozim.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, hozirgi zamon ta- lablariga asoslangan dars strukturasi (tizimi) o‘qitishning kompleks vazifalariga bo‘ysingan bo‘lishi (ularni amalga oshiradigan bo‘lishi) uning qismlarining ichki o‘zaro bog‘lanishi va butuniigi bilan ajralib turishi lozim.
0‘qituvchi va o‘quvchining dars jarayonidagi faoliyat- larini ko‘rib chiqaylik.
Darsning maqsadi va vazifalarini aniqlash.
I. Darsning boshlang'ich qismini tashkil qilish.

2. 
   Olingan bilim, ko'nikma va malakalarni aniqlash.
   
3. 
   O‘rganilayotgan material ustida ishlash:
   

1. 
   yangi material bilan tanishish;
   
2. 
   egallangan bilimlarni takrorlash, takomillashtirish va qo'llash.
   

2. 
   Bilimni sistemalashtirish va umumlashtirish.
   
3. 
   Uyda ishlashni tashkil etish.
   

Qayd qilingan har bir harakat ustida chuqurroq to‘xtalib, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘z faoliyatida qanday funksiyalarni bajarishini ko‘rib o‘tamiz.
Darsning maqsadini va vazifalarini aniqlash o‘qituvchi faoli- yatining asosiy qismini tashkil etadi. U o‘quv dasturini, o‘quv qo‘llanmalari yoki darslikni tahlil qilish va o‘quv jarayonini mavzular bo‘yicha rejalashtirish asosida amalga oshiriladi.
Darsning maqsadi — o‘qituvchi o'quvchilarning aniq ha- rakatlarida ko‘rishni mo‘ljallagan pirovard natijadir. Shuning uchun u fizik bilim strukturasida o‘rganilayotgan elementni va o‘quv materialini o‘zlashtirish darajasini aks ettiradi, hamda o‘quv qo‘llanmasining aniq mazmuniga mos keladi. Didaktik maqsadni aniqlash ham juda muhim. Chunki uning amalga oshishi o‘qituvchining dars jarayonida o‘quvchilarning bilish faoliyatini qanday tashkil etishdagi harakatiga bog‘liq. Dars- dan oldin o‘qituvchi darsning vazifalarini sinf jamoasining xususiyatlariga, moddiy baza va mehnatning tashkil qilinishiga mos keladigan qilib tuzadi va konkretlashtiradi. Aniq va to‘ldirilgan vazifalar majmui dars maqsadi bilan birgalikda
o‘qituvchining o‘quvchilar faoliyatiga rahbarlik qilish faoli- yatini belgilaydi. Bu o‘zaro bog‘liq faoliyatlaming tashkil qilini- shi o‘qitish uslubini asosli holda tanlash bo‘ladi.
Darsning boshlanish qismining tashkil etilishi tarbiyaviy ishlami hal qilishga yo‘naltiriladi. Darsning bu qismida ma’lum dars usullaridan foydalangan holda o‘qituvchi o‘quvchilarning darsga umumiy tayyorgarligini ta’minlaydi.
Avval olingan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘qituvchi tekshirish-baholash, tajriba; mashq qildirish va yo‘naltiruvchi ishlar orqali aniqlaydi. Agar o‘quvchi faoliyati va uni tashkil etish haqida gapiradigan bo'lsak, darsning bu qismi o‘quv- chining keyingi ishiga omil berishi, yangi materialni o'rganishga tayyorligini ta’minlashi kerak.
Yangi material ustida ishlash darsning maqsadi va vazi- falarini belgilaydi. O‘qituvchi dars maqsadidan kelib chiqib, o‘quvchilarning rejalashtirilgan o'zlashtirish darajasiga qarab o‘quvchilar faoliyatini tashkil qilish yo‘llarini o‘ylab topadi.
Darsning bu qismi ikki bosqichga bo‘linadi. Ulardan biri yangi material bilan tanishishdir. O‘qituvchi faoliyatida bu bosqich yangi bilim va malakalarni ochish funksiyasini ba- jaradi, o‘quvchilar faoliyatini o‘rganilayotgan materialni umumiy tanishish darajasiga mos holda tashkil etadi.
Ikkinchi bosqich bilimning rejalashtirilgan darajasini ta’minlash. Bu bosqich bilimni o‘zlashtirishning yuqoriroq darajasiga to‘g‘ri keladi. O‘qituvchining hamda o‘quvchining boshqa turli faoliyatlarini talab qiladi. Material mazmunidan darsning belgilangan maqsadi va vazifalaridan kelib chiqib, bu bosqich turlicha bo‘lishi mumkin. U materialni takror- lash sifatida bo‘lishi mumkin. Bu holda o'qituvchi faoliyati asosiy momentlarni ajratish va takrorlashga qaratilgan bo‘lib, o‘quvchilar faoliyati materialni eslab qolish va tushunish darajasiga qarab tashkil etiladi. Bu yerda o‘qituvchi faoliyati bilimning qo‘llanilishi bo‘yicha o‘quvchilar ishini tashkil etishga qaratiladi, ya’ni egallangan ko‘nikmalarni amalda qo‘llanishiga katta e’tibor beriladi.
Bilimni sistemalashtirish va umumlashtirish qismida, o‘qituvchi o‘quvchilar diqqatini o‘rganilayotgan yoki o‘rga-
nilgan materialdan asosiy narsani ajratishga qaratishi lozim. O‘quvchilar faoliyati turli bilimlar va ularning komponentlari o‘rtasidagi mazmuniy-mantiqiy aloqalami tushunish va anglash darajasida tashkil etiladi. Boshqa masalalami ham hal etish mumkin. Masalan, o'quvchilaming nazariy bilimlarini fan, texnika, hayotga tatbiq qiia olishlari bilan tanishtirish, o'rganilayotgan materialning asosiy g‘oyasini o‘quvchilarga ajratib ko‘rsatish. Bu masalalami hal qilishda o‘quvchilar o‘zlarining bilim va malakalari ustidan o‘zlari nazorat o‘rnatadilar.