A mamadaliyev, Z. Jamolova fizika o‘qitish uslubi asoslari

O'QUVCHILARNING BILIMI, MAHORATI VA
MALAKASINI TEKSHIRISH

1. 
   OG‘ZAKI VA YOZMA TEKSHIRISH
   

0‘quvchilarning bilimi, ko‘nikma va malakasini tekshirish fizika o‘qitishning zaruriy qismidir. Bilim va ko‘nikmani tek- shirish o‘quvchilarning mehnatsevarlik sifatllarini tarbiya- lashga, muntazam ravishda mehnat qilish zarurligini bilish- ga, hamma ko‘rinishdagi o‘quv vazifalarini vijdonan ba- jarishga ijobiy ta’sir qiladi. Uning tarbiyaviy ahamiyati ana shundadir. ,
O‘quvchilaming bilimlarini sinash vaqtida u yoki bu xulosa asosida nima yotishini, faktlardan kelib chiqadigan umumlashtirish nimadan iboratligini bilish malakasiga ega bo‘lishini talab etish ularning mantiqiy fikrlashlarining rivojlanishiga ma’lum darajada ijobiy ta’sir qiladi.
O‘quvchilar bilimi, ko'nikma va malakasini tekshirish — bilimni takrorlash, chuqurlashtirish, mustahkamlash va sis- temalashtirish hamdir.
O‘quvchilar bilimini tekshirishga bo‘lgan asosiy talab — doimiylik va baholarning obyektiv bo‘lishidir. Asosiy so'rash usullari: og'zaki, yozma, nazorat qurilmalari yordamida, programmalashgan tekshirish va uy vazifalarini ko‘rib chi- qishdir. •
Og‘zaki so‘rash — sinashning eng ko‘p tarqalgan turi bo‘lib, u o‘quvchilarnihg fikr yuritishlarini, nutqlarining rivojlanishini va mantiqiy fikrlashlarini kuzatib borish im- konini beradi.
Og‘zaki so‘rashni darsning boshlanishida o‘quvchilar tomonidan uy vazifalarini bajarganliklari va yangi male- rialni o'zlashtirishga tayyorliklarini tekshirish maqsadida o‘tkazish mumkin. Og‘zaki so‘rashdan yangi materiahii o‘tish va mustahkamlashda, masala yechishda, laboraforiya ishini bajarishdan avval, yakunlovchi takrorlashda Ibydala niladi.
Individual so‘rashda 1 —3 ta o‘quvchining bilimi mukam- mal aniqlanadi va tahlil qilinadi. Bunday so‘rashda awal savol butun sinfga beriladi va unga ko‘rsatma beriladi. Javobni o‘ylash uchun 1—2 minut vaqt berilib, keyin o‘quvchi doska oldiga chaqiriladi. U savolga berayotgan javobni rasm, ko‘rgazma va tajriba bilan to‘ldirib boradi.
Ko‘p hollarda zichlashgan individual so‘rashdan foydala- niladi, ya’ni bir vaqtda 2-3 ta o‘quvchini doska oldiga chaqi- rib so‘raladi. O‘qituvchi oldindan savol va mashqlami tayyorlab qo'yadi. 0‘quvchiIar ketma-ket javob beradilar. Tekshirishning bu shakli ham savolga javob talab etilganda, ham masala yechishni tekshirishda ko'proq ishlatiladi. O‘quvchilardan bu holda ko‘proq mustaqil ravishda masala yecha olish, sxema- larni chizaolishi, tajribalarni bajara olishlari talab qilinadi. Bir o‘quvchi javob berayotganda ikkinchisi masalani yechib turadi, yana biri tajriba qilib turadi.
Tekshirishning bunday shaklida o‘quvchilarning amaliy qobiliyatlarini sinash imkoniyati kengayadi, kamroq vaqt ketadi, ko‘proq o‘quvchilardan so‘rash imkoniyati tug‘iladi.
Individual so‘rashda savollar asosiy va yordamchi bo‘ladi. Asosiy savol keng qamrovli javobni, masala yechish va tajriba bajarishni talab etsa, qo‘shimcha savollar o‘quvchilarni doim o‘qib borayotganliklarini aniqlashda ishlatiladi.
Ko‘p hollarda yangi materialni o‘rganish uchun oldingi darsda o‘tilganlardan tashqari o'quvchilar ancha awal o'tilgan asosiy tushunchalami ham bilishlari zarur bo‘ladi. Individu- al so'rash usuli bu holda ham katta ahamiyatga ega bo‘lib, tushunchalarni uzoq vaqt esda saqlab qolishga undaydi.
Frontal so‘rashning individual so‘rashdan farqi shundaki, bunda ko‘proq o'quvchilardan so‘rash imkoni kattadir. Bu holda kichik xajmli savollar butun sinfga berilib, o‘quvchilar o‘z joylarida turib qisqa javob beradilar. Bunday so‘rash yan- gi materialni o‘rganishdan awal o'quvchilarni faollashti- rishda, muammolar qo‘yishda, mustahkamlashda ko‘proq foydalaniladi.
O‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakasini og‘zaki sinashga bo‘lgan asosiy talablar quyidagilar:

1. 
   So‘rash shunday olib borilishi kerakki, bunga butun sinf diqqati jalb etilsin.
   
2. 
   O‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi qanday bo‘li- shidan qat’i nazar so'rash hamma uchun qiziqarli bo‘lsin.
   
3. 
   Yuzaki savollar qo'yilmasin.
   
4. 
   O‘quvchilarga beriladigan savollar mantiqan ketma- ket joylashtirilsin.
   
5. 
   O‘quvchilar javobi ratsional va qisqa vaqtni talab etsin. U o‘z javobini to'liqberish imkoniga ega bo‘lsin, iloji boricha uning gapini bo'lmaslik lozim.
   
6. 
   So‘rash o'quvchining qanday o‘zlashtirishidan qat’i nazar uzoq vaqt talab etmasin.
   
7. 
   O‘quvchilarga beriladigan har bir savol to‘g‘ri, qisqa va aniq, tushunarli holda qo‘yilishi kerak.
   

Bilim, ko‘nikma va malakani sinashning yozma usuli 10— 15 minutlik, ba'zan to'la dars vaqtida o'tkaziladigan nazorat yozma ishlaridan iboratdir. Yozma ish hamma o‘quvchilar tomonidan dastur materialining alohida masalalarini qan- day o‘zlashtirganliklarini aniqlash imkonini beradi. Ayniqsa masala yecha olishlarini, birliklar ustida amallar bajara olish- larini, formula chiqara olishlarini, grafik qurish va uni o‘qiy olishlarini aniqlashda yozma ishlaming ahamiyati kattadir.
Qisqa muddatli (10—15 minutli) nazorat yozma ishlari o‘quvchilarni ogohlantirmasdan formula, qonun, grafikni bilishlarini va qo'llay olishlarini aniqlash maqsadida o‘tka- ziladi.
To‘la bir darsga mo‘ljallangan nazorat yozma ishlari fizik kattaliklar orasidagi miqdoriy bog‘lanishlarni o‘z ichiga ol- gan yirik mavzu va bo‘limlar o'tilgandan keyin chorakda 1 — 2 marta o'tkaziladi. O‘quvchilarning mustaqil ishlarini ta’minlash uchun 5—6 variant topshiriq tuzilsa yoki har bir bolaga alohida variant tuzilsa, juda yaxshi bo‘ladi. Yozma ish- larni kelasi darsgacha tekshirib, uni dars vaqtida tahlil qilib beriladi.
Fizik diktantlar o‘quvchilar bilimini sinashning yangi usuli bo‘lib, unda gapning bir qismini o‘qituvchi aytadi, qolgan qismini o‘quvchi o‘zi to‘ldirib (bilganicha) yozib
boradi. Masalan, «Kislota, ishqor, suvda eriganda
ajralish hodisasini elektrolitik deyiladi*.
Test yordamida tekshirishda 15—20 ta savol bo‘lib, har bir savol bilimning bitta tushunchasini o‘z ichiga oladi. Baho to‘g‘ri javoblar soniga qarab qo'yiladi. 15 ta savolli testning 13—15 ta savoliga to‘g‘ri javob qaytarilsa, «5» baho, 11 — 12 tasiga — «4» baho, 8—10 tasiga — «3» baho qo‘yilishi mum- kin. Test yordamida tekshirish orqali qisqa vaqt ichida ko‘pgina o‘quvchilarning bilim darajalari aniqlanadi.
Bilimni sinashning programmalashtirilgan usulida har bir savolga beshta va undan ortiq javob yozib qo‘yiladi. Bir necha savolga berilgan javoblarni umumlashtirib baho qo‘yiladi. Bundan har bir darsda, bo‘lim oxirida foydalanish mum- kin.
O‘quvchilarning amaliy ko‘nikma va malakalarini turli yo‘llar bilan aniqlash mumkin. Bulardan eng ko‘p tarqalga- ni o‘quvchilar frontal laboratoriya ishini va tajribani, fizik praktikumni (amaliyotni) bajarayotganlarida o‘qituvchi tomo- nidan kuzatib borishdir.
O‘quvchining bilimi va malakasini baholashda o‘qituvchi har bir sinfda o‘quvchilar qanday bilim va malakaga ega bo‘lishi kerakligini aniq tasawur qilishi lozim. Shunga ko‘ra o‘qituvchi qanday ma'lumot va malakani hisobga olish lo- zimligini bilishi kerak. Baholashda faqat bilim hamda malakani hisobga olib qolmasdan o‘quvchilarning rivojlanishlari ham hisobga olinadi.

2. 
   SINOV O‘TKAZISH (BILIMNI SINASH)
   

Hozirgi vaqtda maktablarda sinov (zachyot) o‘tkazish katta ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Sinovga tanlangan mavzular chegaralangan, aniq va fizikani o‘rganishda ahamiyati katta bo‘lishi lozim. Masalan, 8-sinfda quyidagi mavzular bo‘yicha sinov o‘tkazish mumkin:

1. 
   Harakat haqidagi umumiy ma’lumotlar, tekis va tekis o‘zgaruvchan harakat. 2. Harakat qonunlari, tabiatdagi kuchlar. 3. Mexanikada saqlanish qonunlari.
   

Sinov vaqtida asosan o‘quvchilarning quyidagi bilimlari tekshiriladi:

1. 
   Fizik hodisani va uni tasvirlovchi tajribani tushuntira olishi.
   
2. 
   Fizika tarixidan ba’zi bir ma'lumotlarni bilishi.
   
3. 
   Fizik nazariyalarni bilishi.
   
4. 
   Fizik qonunlarni bilishi va tushunishi.
   
5. 
   Ba'zi bir xususiy hodisalami tushuntirishda fizik nazari- yani qo‘llay olishi.
   
6. 
   Bir-biriga yaqin hodisalarning turli belgilarini o‘zaro bog‘langanligini bilishi.
   
7. 
   Fizik bilimlarning rivojlanish tarixini bilishlari.
   

Ana shu bilimlar sinov mazmunini tashkil qiladi. Shunga asoslangan holda har bir mavzuga oid savollar tuziladi. Ma- salan, «Elektromagnit tebranish va to‘lqinlar» mavzusiga oid sinov savollari quyidagicha bo‘lishi mumkin:
LTebranish konturi (ta'rifi, vazifasi, unda yuz beradi- gan jarayonlar, uni tushuntirish, grafik tasvirlash. Konturda hosil bo‘ladigan tebranish xarakteri. Tebranish davrining formulasi, uning qo‘llanilishi).

2. 
   0‘zgaruvchan elektr tok (ta'rifi, qo‘llanish soha- si). O‘zgaruvchan tok xarakteristikasi — davri, chastotasi, tok kuchi, kuchlanish va EYuK ning oniy, ta'sir va amplituda qiymatlari. O‘zgaruvchan tokni hosil qilish (generatorning tuzilishi; unda yuz beradigan jarayonlar).
   
3. 
   0‘zgaruvchan tok zanjiri: a) aktiv qarshilikli o‘z- garuvchan tok zanjiri; b) induktiv qarshilikli o‘zgaruvchan tok zanjiri; d) sig‘im qarshilikli o‘zgaruvchan tok zanjiri.
   
4. 
   O‘zgaruvchan tok zanjiri uchun Om qonuni.
   
5. 
   Elektr zanjirida rezonans.
   
6. 
   So'nmas tebranishlar generatori (vazifasi, tuzilishi, ishlash prinsipi, hosil bo'ladigan tebranishni grafik tasvir- lash).
   
7. 
   O‘zgaruvchan elektr va o'zgaruvchan magnit maydon- lari orasidagi bog'lanish. Elektromagnit maydon. Elektromagnit o‘zaro ta'sirning uzatihshi.
   

' 8. Elektromagnit to‘lqinlar. Ulaming xossalari.
9. Gers vibratori. Gars tajribasi. Elektromagnit to'lqinlar vositasida o‘zaro ta'sir.
10 .A.S.Popov tomonidan radioning kashf qilinishi.

11. 
    Hozirgi zamon radioaloqa prinsipi.
    

12 .Amplitudali modulyatsiya.

13. 
    Demodulyatsiya.
    
14. 
    Sodda radiopriyomnik.
    
15. 
    Radiolokatsiya.
    
16. 
    Aloqaning rivojlanishi. Televideniye haqida tushuncha.
    

Bu savollarga javob berishda o‘quvchilar oldin o‘rgangan bilimlariga asoslanishlari lozim. Shuning uchun zarur bo‘lgan quyidagi savollami ham sinov savollariga kiritamiz (yuqori- dagi savollarga qo‘shimcha); Ijtokning hosil bo‘lishi va mavjudlik shartlari; 2) elektr va magnit maydonlari orasida- gi bog‘lanish; 3) elektr va magnit kuch chiziqlarining ta’rifi, ulaming xossalari. Elektr va magnit maydonlaming yo‘nalishini aniqlash qoidalari; 4) elektromagnit induksiya xossasi. In- duksiya EYuK formulasi. Formuladagi kattaliklaming ma’nosi. Ularning SI dagi o‘lchov birligi; 5) o‘zinduksiya hodisasi. Formula. Formuladagi kattaliklarning ma’nosi; 6) Lens qoi- dasi.
Sinovgacha o‘quvchilardan fizik kattaliklarning ta'rifi, hisoblash formulalari, o‘lchov birliklari, kattaliklar orasidagi bog‘lanishlar og'zaki, yozma, diktant shakllarida so‘rab ke- lingan. Ulardan so‘rovni og‘zaki yoki yozma shaklda olish mumkin.
Sinov ommaviy bo‘lishi lozim, ya’ni hamma o'quvchi zachyot topshirishi lozim. Buning uchun vaqt yetarli bo‘lishi kerak. Ba’zan vaqtdan unumli foydalanish maqsadida o‘qituvchi o‘ziga eng yaxshi biladigan o‘quvchilardan zachyot olish uchun yordamchilar tayyorlashi kerak. Yordamchilar zachyot savollarini yaxshi bilishlari, o‘quvchilar javobiga qo‘yilgan baholami to‘g‘ri asoslay olishlari lozim. Bunga ulami o‘rgatib boriladi. O‘qituvchi zachyot vaqtida yordamchilarn- ing ishini kuzatib boradi.

3. 
   BILIMNI O‘YINLAR ORQALI TEKSHIRISH
   

Bilimni tekshirishning yana bir usuli bu turli o‘yinlar o‘tkazish orqali tekshirishdir. Bunda o‘quvchilar uy ishlarini bajarishga qiziqadilar, ulaming faolligi ortadi. Shularning ba'zi birlariga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.