A mamadaliyev, Z. Jamolova fizika o‘qitish uslubi asoslari

/. Didaktik o‘yin.

1. 
   Butun sinf 3 ta zvenoga bo'linadi. Birinchi zveno savol beradi, ikkinchisi javob qaytaradi, uchinchisi esa baho qo‘yib, uni asoslab beradi va qo‘ygan baholarini o‘qituvchiga beradi. Ikkinchi kuni uy vazifani tekshirishda ikkinchi zveno savol beradi, uchunchi zveno javob beradi, birinchi zveno baho qo‘yib, uni asoslab beradi. Uch darsdan keyin qaysi zveno ilg‘or chiqqanini o'qituvchi e’lon qiladi va ularning yutuq, kamchiliklarini ko‘rsatib o‘tadi.
   
2. 
   O‘qituvchi o‘zi zvenolarga topshiriq beradi. Har zvenodan bittadan o'quvchini hay’at a'zosi qilib tayinlaydi. Masalan, «Atmosfera bosimi» mavzusiga quyidagicha top- shiriqlar berish mumkin.
   

1. 
   t o p s h i r i q. Har bir zvenodan bittadan o'quvchini birinchi partalarga o'tqaziladi va ularga topshiriq beriladi:
   

a) 700 mm sim. ust; b) 750 mm sim.ust; d) 770 mm sim. ust atmosfera bosimlarini N/m² da ifodalang.
Birinchi va to‘g‘ri ishlagan o‘quvchiga «5» ball qo‘yiladi. Keyin ishlaganlarga va masalaning to‘g‘ri noto‘g‘ri yechilishiga qarab tegishlicha ball qo‘yiladi.

2. 
   t o p s h i r i q . Har bir zvenodan bittadan o‘quvchi bi- rinchi partalarga o‘tiradi.
   

Yuzi 100 m² bo‘lgan uy tomiga atmosfera bosim kuchini aniqlang. Nima uchun tom bosib tushmaydi? Atmosfcra bosimini normal deb hisoblang.

3. 
   topshiriq. Xohlovchilarga atmosfera bosimining mavjud birliklarini doskaga yozish topshiriladi. Bu ycrda (o‘g‘ri va tez yozish e’tiborga olinadi.
   

O‘quvchilarga yakuniy baho qo‘yish uchun ularga quyi- dagicha savollar beriladi.

1. 
   Nima uchun Torichelli tajribasi yordamida atmosfera bosimini o‘lchash mumkin?
   
2. 
   «Atmosfera bosimi 750 mm sim. ust. ga teng» degan yozuv nimani bildiradi?
   
3. 
   Simob o‘rniga suv olinsa, Torichelli tajribasi qanday o‘zgaradi?
   

Yakun yasashda ilg‘or zveno va eng yaxshi bilgan o‘quvchi e’lon qilinadi.
II. Estafeta o‘yini.
O‘qituvchi 3 ta varaqqa topshriqni yozib har bir zvenoga bir varaqdan beradi. Har bir zvenoda birinchi partada o‘ng yoki chap tomonda o‘tirgan o‘quvchiga topshiriqlar yozil- gan varaq beriladi. I-topshiriqqa javob yozib ikkinchi partada o‘zining orqasidagi o‘quvchiga beradi. U ikkinchi savolga javob yozib orqasiga uzatadi, shu kabi oxirgi partadagi o‘quvchi navbatdagi savolga javob yozib, yonidagi o‘quvchiga bera- di, u javob yozgandan keyin oldindagi partada ro'parasida o‘tirgan o‘quvchiga uzatadi. Shu tariqa varaqdagi savollarga ketma-ket javoblar yozilib, birinchi partaga yetib keladi va o‘qituvchiga tegadi. Topshiriqni birinchi topshirgan va javoblarning sifatiga qarab qaysi zveno ilg‘or chiqqani kela- si darsda e’lon qilinadi.
Quyida ba’zi bir mavzularga oid masala va mashqlardan iborat topshiriqlardan misollar keltiramiz.
I-topshiriq

1. 
   Dengiz sathida atmosfera bosimi 760 mm sim. ust. bo‘lsa, 810 m balandlikda qancha boiishini aniqlang.
   
2. 
   Bola daraxtdan bir barg uzib olib, og‘zi ustiga qopladi va ichiga havo tortdi. Barg yirtildi. Nima uchun?
   
3. 
   Jismning havodagi oghrligi 2600 N, suvdagi oghrligi esa 1500 N. Jismning hajmi qancha?
   
4. 
   Avtoruchka siyoh bilan qanday to‘ldiriladi?
   
5. 
   Tinch okeanining eng chuqur yeridagi (1 1035 m) suv bosimini hisoblang.
   
6. 
   «Butun atmosferaning og‘irligini hisoblash uchun nor- mal atmosfera bosimini Yer sirtining yuzasiga ko'paytirish kerak», degan fikr to‘g‘rimi?
   
7. 
   Hajmi 0,2 m³ bo‘lgan jism yarmigacha kerosinga
   

(p = 800 ) botdi. Arximed kuchi qanchaga teng?

8. 
   Uzunligi 1 m bo Igan vertikal truba orqah nasos bilan simobni so‘rib olish mumkinmi?
   
9. 
   Massasi 600 kg, hajmi 0,23 m³ bo‘lgan jismni suv tagida ko'tarish uchun qancha kuch qo‘yish kerak?
   
10. 
    Bir texnik atmosferaga (1 atm = 9,8 • 10^{4 N}- ) qancha
    

simob ustuni to‘g‘ri keladi? ^M

11. 
    Normal atmosfera bosimi bo'Iganda oldingizdagi ochiq turgan daftar yuzasiga qancha kuch ta’sir qilayotganini hisob- lang.
    
12. 
    Vaznsizlik holatida areometrdan foydalanish mum- kinmi? Javobni asoslang.
    

2-topshiriq.
LJismning ichki energiyasini qanday usullar bilan o‘zgartirish mumkin?

2. 
   Konveksiya hodisasi deganda nima tushuniladi?
   
3. 
   Issiqlik miqdori deb nimaga aytiladi?
   
4. 
   Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni nimani aniq- laydi yoki o‘rnatadi?
   
5. 
   Misning solishtirma issiqlik sig‘imi 380—4^- Bu nima
   

degani? ^kg' *

2. 
   Jismning ichki energiyasi deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   Issiqlik miqdori qanday birlik bilan o‘lchanadi? Ta'rifini ayting.
   
4. 
   Issiqlik miqdori qanday hisoblanadi?
   
5. 
   Issiqlik o‘tkazuvchanlik deganda nima tushuniladi?
   
6. 
   Issiqlik miqdori ichki energiyani o‘zgartirishning qay- si usuliga tegishli?
   
7. 
   Moddaning solishtirma issiqlik sig‘imi deb nimaga ayti- ladi?
   

ni?

12. Yonilg‘ining yonish issiqligi 3400 ,^J .

Bu nima dega

Shu kabi turli o‘yinlar bilan o‘quvchilar bilimi sinab boriladi.

4. 
   O‘QUVCHILAR BILIMINI BAHOLASH ME’YORI
   

Turli shakldagi bilimni hisobga olish quyidagilarni o‘z ichiga olishi lozim:

1. 
   Fizikadagi fundamental va muhim tajribaiarni bilishni hamda hodisalarni tasvirlay olishni.
   
2. 
   Fizik qonunlarni bilish va ulami qo‘llay olishni.
   
3. 
   Fizik nazariyalarning asoslarini bilishni.
   
4. 
   Fizik atamalardan va qonuniyatlarni matematik yozi- lishidan foydalana olish malakasini, asosiy fizik kattaliklar va tushunchalarning ta’riflarini bilishlarini, aniq ta'rif berish mahoratlarini.
   
5. 
   O‘lchov asboblaridan foydalanish malakasini; o‘lchash ishlari olib borish va murakkab bo‘lmagan tajribani qila olish malakasini.
   
6. 
   Turli xildagi masalalarni yecha olishni va o‘rgangan qonuniyatlarini hodisa va texnikani tushuntirishga qo‘llay olish mahoratlarini.
   
7. 
   Fizikaning taraqqiyoti tarixining asosiy bosqichlarini, yirik olimlaming yutuqlari va ularning fan xazinasiga qo‘shgan hissalarini bilishni.
   
8. 
   Fizikaning hayotdagi, jamiyat moddiy-texnika baza- sini vujudga keltirishdagi rolini.
   
9. 
   Og‘zaki nutq va yozma ishlarni rasmiylashtirish (yo- zish, hisoblash, chizma chizish) malakasini.
   
10. 
    Kitob bilan ishlash malakasini.
    

O‘quvchilarning qo‘pol xatolari quyidagilardan iborat.

1. 
   Fizik qonun va nazariyalarni o‘zlashtira olmagan yoki ularni masala yechishga qo‘llay olmaydi.
   
2. 
   Formulani bilmaydi, ular ustida amallarni bajara ol- maydi, grafiklarni o‘qiy olmaydilar.
   
3. 
   Fizik kattaliklaming birligini bilmaydi yoki ulardan foy- dalana olmaydi.
   
4. 
   Masala shartini noto‘g‘ri talqin qiladi, uni yechish yo‘lini noto‘g‘ri tushuntiradi, yechish usullarini bilmaydi.
   

Qo‘pol bo'lmagan xatolar:

1. 
   Grafik, chizma rasmlardagi noaniqliklar.
   
2. 
   Fizik kattaliklarning o‘lchov birligi nomini aniq yoz- maslik yoki uni tushirib qoldirish.
   
3. 
   Masala yechishning noratsional yo‘lini tanlash.
   

Kamchiliklar:

1. 
   Matematik almashtirishlar va hisoblash usullarini nora- tsional yozish.
   
2. 
   Ta’riflashdagi ba’zi bir xatoliklar.
   
3. 
   Hisoblash xarakteridagi xatoliklar.
   
4. 
   Grafik, rasm va yozishlarning palapartish bajarilishi.
   

Ishni kamchiliklarsiz to‘liq bajargan o‘quvchiga «5» baho qo‘yiladi.
«4» baho: a) bitta qo‘pol bo‘lmagan xato va bitta kamchi- likka yoki b) uchta kamchilikka ega bo‘lgan to‘liq bajarilgan ishga qo‘yiladi. «3» baho ishning 2/3 qismini to‘g‘ri bajargan yoki a) bitta qo‘pol xato va ikkita kamchilikka yoki b) bitta qo‘pol va bitta qo‘pol bo‘lmagan xatoga yoki d) ikkita qo'pol xatoga yoki bitta qo‘pol bo‘lmagan xatoga va uchta kamchilik- ka yo‘l qo‘ygan o‘quvchiga qo‘yiladi.
«2» baho «3» baho talablariga javob bera olmagan o‘quvchiga qo‘yiladi, agar u ishni umuman bajarmasa «1» baho qo‘yiladi.
Albatta bu baho me'yorlari taxminiydir.
Yakunlovchi baho o‘quvchining o‘quv ishidagi quyida keltirilgan faoliyatini nazarda tutgan holda qo‘yilishi lozim:

1. 
   Og‘zaki javoblarning sifatini.
   
2. 
   Laboratoriya ishlari va tajribalarni bajarishdagi faol- ligini.
   
3. 
   O‘qituvchi tomonidan muammo qo‘yishdagi va uni hal qilishdagi evristik suhbatda qatnashishini.
   
4. 
   Uy vazifalarini muntazam bajarishini, yechgan masalalarining to‘g‘riligi va miqdorini.
   
5. 
   O‘qigan kitoblari bo‘yicha qilingan suhbatlar nali- jalarini.
   
6. 
   Mustaqil va nazorat ishlaridagi xatoliklarning xarak- terini.
   

Baholashning yakunlovchi bosqichi bitirish imlihonidir. Bitirish imtihonida yuqoridagi talablarning haminasinl e’tiborga olgan holda o‘quvchilarning o‘zlashtirishlariga baho qo'yiladi.

10. 
    606
    

O'QUVCHILARNING MUSTAQIL ISHLARINI
TASHKIL QILISH

1. 
   MUSTAQIL ISHLARNING TURLARI
   

0‘quvchilarning mustaqil ishlari deganda o‘qituvchi top- shirig'ini maxsus ajratilgan vaqt ichida o'quvchilar bajarish- lari tushuniladi. Bu vaqtda o‘qituvchi kuzatib, rahbarlik qilib turadi.
Fizika o‘qitish jarayonida o'quvchilar tomonidan quyi- dagicha mustaqil ishlarni bajarishlari mumkin:

• 
  o‘quv va ma'lumotnoma adabiyotlar bilan ishlash;
  
• 
  masala yechishda turli ish shakllari;
  
• 
  laboratoriya amaliy ishlar;
  
• 
  qidiruv elementiga ega bo‘lgan frontal tajribalar;
  
• 
  tarqatma materiallar bilan ishlash;
  
• 
  kinematik sxemalar bilan ishlash;
  
• 
  o‘rtoqlarining javoblari va chiqishlarini taqriz qilish, axborot va referatlar tayyorlash; tajribalarni kuzatish va un- dan xulosalar chiqarish;
  
• 
  asboblar va ko'rgazmalar tayyorlash va hokazo.
  

Mustaqil ish qanday bo‘lishidan qat’i nazar rahbarlik rolini o‘qituvchi bajaradi. U mustaqil ishning hajmi va maz- munini, darsdagi o‘rnini, uslubini aniqlaydi, vazifa tuzadi, o‘quvchilarga yo‘Ilanma beradi, o‘z-o‘zini nazorat qilishga o‘rgatadi. Mustaqil ishlar o‘quvchilarning yosh xususiyat- lariga mos tushishi, ular bajara oladigan va qiziqarli bo'lishi lozim.
Agar o‘qituvchi o‘quv jarayoniga muntazam ravishda turli ko‘rinishdagi mustaqil ishlarni kiritib borsa, o‘quvchilarda mustaqil ishlash ko‘nikma va malakasi shakllanib boradi.

2. 
   DARSLIK (KITOB) BILAN
   MUSTAQIL ISHLASH
   

Darslik o‘quvchilar tomonidan fan asoslarini egallash- laridagi asosiy vositadir.
O‘rta maktabda o‘qish davrida o‘quvchilar kitob bilan ishlaganda quyidagi ko‘nikma va malakaga ega bo‘lib chiqish- lari lozim:

1. 
   hodisalarning asosiy belgilarini, qonunlarning mohi- yatini ajrata olishlari;
   
2. 
   rasm, chizma va grafiklardan foydalana olishlari;
   

4. 
   o'qiganlarining rejalarini tuza olishlari;
   
5. 
   o‘qiganlarini o‘z tillari bilan mantiqan ketm'a-ket va boshqa materiallar bilan to‘ldirilgan holda bayon qila olish- lari;
   
6. 
   mustaqil ravishda formulaning matematik kelib chiqishini tushuna olishlari;
   
7. 
   mundarija, nom va ism ko‘rsatkichlaridan foydalana olishlari;
   
8. 
   katalog bilan ishlay ohshlari va bibliografiya tuza olish- lari lozim.
   

Kitob bilan va yordamchi adabiyotlar bilan ishlash bir necha bosqichda amalga oshiriladi.
Birinchi bosqichning vazifasi o‘quvchilarda kitob bilan ishlashning boshlang‘ich ko‘nikma va malakasini hosil qilish- dan iborat. Bunda o‘quvchilarga sodda matnlar berilib. o‘quvchilar uni o‘qib, o‘qituvchi oldindan qo‘ygan savol- larga javob topadilar.
Ikkinchi bosqichda murakkabroq masala qo‘yilib, o‘quv- ‘ chilar oldindan tayyorlab qo‘yilgan, bir turdagi ko‘pgina matnlarga oid bo‘lgan umumlashtiruvchi rejalar asosida matn dagi asosiy fikrlarni ajratadilar. Hodisa, flzik kattalik va qo- nunlarning umumlashgan rejalari quyidagichadir.